نفت و تحکیم سیستم دولتی در خاورمیانه

در بخش اول این مقاله به پیدایش نفت در خاور میانه و فراز و نشیب‌های آن پرداختیم؛ اکنون تأثیر نفت بر دولت‌ها و نحوه‌ مواجهه دولت انگلستان و آمریکا با مسئله نفت در خاور میانه را بررسی می‌کنیم.

وجود نفت در خاورمیانه تأثیر چشم‌گیری بر تحکیم سیستم دولتی در منطقه داشته است. ابتدا نفت کرکوک در شمال عراق و نفت اکتشافی در جنوب ایران بود که در خاورمیانه مدنظر قرار گرفت. در ایران، نفت توسط ویلیام ناکس دارسی در سال 1908 کشف شد و نقش دولت امپریالیستی بریتانیا در این رابطه از همان ابتدا آشکار بود. در تاریخ ۲۶ مه ۱۹۰۸ و در عمق ۳۶۰ متری از زمین میدان نفتون، در مسجدسلیمان، مته حفاری آخرین لایه را شکافت و نفت با فشار بسیار زیاد از زمین فوران کرد. در آوریل ۱۹۰۹ ویلیام دارسی مدیرعامل شرکت تازه تأسیسی به نام شرکت نفت ایران و انگلیس گردید. این شرکت بعدها به بریتیش پترولیوم تغییر نام پیدا کرد.

همزمان وینستون چرچیل تصمیم جدیدی اتخاذ کرد مبنی بر این‌که سوخت ناوگان‌های بریتانیا باید از ذغال‌سنگ به نفت تبدیل شود. وی دولت بریتانیا را به دخالت مستقیم در تأسیس شرکت نفت ایران و انگلیس قانع کرد تا از این طریق تأمین ارزان‌تر نفت ناوگان‌ها را تضمین کند. در واقع، در زمانی که می‌توان گفت هیچ‌یک از دولت‌های حوزه خلیج فارس به‌غیر از ایران، وجود نداشتند و هنوز در مقام یک دولت- ملت سربر نیاورده بودند، منفعت استراتژیک نفت بسیار مشهود بود.

نفت، سقوط امپراطوری عثمانی و منافع استعماری بریتانیا

اساساً منافع نفتی، سیاست بریتانیا در حوزه‌ خلیج فارس را شکل داد. این قدرت استعماری در ابتدا بر کشتیرانی آزاد در خلیج فارس تأکید کرد و پس از آن موجودیت مستقل شیخ‌نشین‌های هفت‌گانه را در مقابل توسعه‌طلبی سعودی تضمین کرد.

به‌علاوه، نفت عامل مهمی در شکل‌گیری دولت‌های نوظهور پس از سقوط امپراطوری عثمانی بود. با این وجود، منافع حاصل از کنترل سیاسی بر ذخایر نفت به‌صورت یکپارچه تسهیم نشد. در واقع، بهره‌برداری از منافع حاصل از نفت در ابتدا تنها مورد توجه برتانیا قرار گرفت، در حالی‌که دیگر قدرت‌های جهانی چنین اهمیت بالایی برای آن قائل نبودند. پس از جنگ جهانی اول، کنفرانس سان رمو حق قیمومت در کشور تازه تشکیل‌شده عراق که شامل سه ولایت عثمانی موصل، بغداد و بصره بود را به بریتانیا اعطا کرد. البته، پیش از این قرارداد سایکس- پیکو، موصل را به فرانسه واگذار کرده بود، اما فرانسه این حق را واگذار کرد و به مشارکت حداقلی در شرکت نفت عراق راضی شد.

منطق سیاسی پشت ترکیب گروه سهامداران شرکت ملی نفت عراق زمانی عیان می‌شود که تکامل آن از زمان شکل‌گیری نسخه اولیه- شرکت نفت ترکیه که کالیست گولبنکیان قبل از جنگ سرمایه‌گذاری در آن را به عهده گرفت و آلمان‌ها و ایتالیایی‌‌ها در آن سهم داشتند- تا نسخه نهایی (سهم 47.5 درصدی برای شرکت‌های بریتانیایی، سهمی مساوی برای شرکت‌های آمریکایی و فرانسوی از 47.5 درصد دیگر و سهم 5 درصدی باقیمانده برای گولبنکیان) را مدنظر قرار دهیم.

با این وجود، کلیه‌ سیاست‌های بریتانیا در خاورمیانه، کارکردی از منافع نفتی این قدرت استعماری نبود. اعلامیه بلفور مبنی بر تشکیل دولت صهیونیستی در خاک فلسطین که تأثیر ماندگار و بسزایی در آینده منطقه داشت، ربطی به نفت یا حمایت بریتانیا از قیام بنی‌هاشم و یا تن دادن به سیاست‌های توسعه‌طلبانه عبدالعزیر بن سعود که منجر به نابودی پادشاهی بنی‌هاشم در حجاز و شکل‌گیری عربستان سعودی شد، نداشت. در آن هنگام، بریتانیا امکان وجود ذخایر قابل‌توجه نفت در عربستان سعودی و عدم تمایل این کشور نسبت به حصول توافق پیرامون منافع حاصل از آن را به‌کلی نادیده گرفت و به این ترتیب عرصه را برای ورود یک بازیگر نوظهور یعنی شرکت استاندارد اویل کالیفرنیا که بعدها به شورون تغییر نام داد، مهیا کرد. ایالات متحده سریعاً کلیه‌ فضاهایی را که بریتانیا اشغال نکرده بود بدست گرفت و این‌گونه بود که ایالات متحده نیز تحکیم برخی دولت‌های منطقه و اول و مهم‌تر از همه عربستان سعودی را به عهده گرفت.

تولید نفت در حوزه خلیج فارس تا قبل از سال 1972 توسط شرکت‌های تولیدکننده یا ائتلاف‌ متشکل از شرکت‌ها نفت بین‌المللی عمده که واجد منافع مشترکی بودند، کنترل می‌شد. ائتلاف مزبور امتیازات انحصاری بسیاری را در اختیار داشت و اغلب تنها شرکت تولیدکننده نفت در یک منطقه جغرافیایی خاص محسوب می‌شد. بنابراین این ائتلاف در مقابل دولت ملی واجد قدرت چانه‌زنی بسیار بالایی بود. با این وجود، شرکتی که عظیم‌ترین ذخایر را در حوزه خلیج در اختیار داشت، شرکت نفت ایران و انگلیس بود. این شرکت پس از ملی‌ کردن صنعت در ایران توسط دکتر مصدق، به شرکت بریتیش پترولیوم تغییر نام داد. در عین حال، بریتانیا بیشترین نقش را در شرکت نفت عراق داشت. پنج شرکت از هشت شرکت عمده بین المللی در شرکت نفت عراق سهم داشتند. در واقع، توزیع سهام این شرکت به‌صورت زیر بود: 50 درصد سهم بریتانیا که منافع آن را شرکت‌های نفت ایران و انگلیس و رویال داچ شل نمایندگی می‌کردند، 25 درصد سهم ایالات متحده که منافع آن را شرکت‌های استاندراد اویل نیوجرسی(اکسون موبیل فعلی) و موبیل (شرکت استاندارد اویل نیویورک سابق) نمایندگی می‌کردند و 25 درصد سهم فرانسه که منافع آن را شرکت‌ نفت فرانسه (توتال فعلی) نمایندگی می‌کرد. قوانین داخلی شرکت نفت عراق در راستای کاهش رقابت میان سهامداران در بازارهای پایین دستی و بالادستی منطقه طراحی شد. در واقع، شرکا بر اساس توافقنامه خط قرمز متعهد شدند که تنها با حفظ ترکیب موجود در شرکت نفت عراق در فعالیت‌های تولیدی در قلمرو امپراطوری عثمانی سابق ورود کنند. به این ترتیب، در بسیاری از ائتلاف‌های تولیدکننده، به‌خصوص شرکت نفت ابوظبی، ترکیب مذکور حفظ شد. با این وجود، با توجه به این‌که کویت جزء امپراطوری عثمانی محسوب نمی‌شد، شرکت نفت ایران و انگلیس توانست 50 درصد سهام را در اختیار گیرد و آن را با شرکت نفت گلف (شرکتی آمریکایی که بعدها تحت مالکیت شورون درآمد) به اشتراک بگذارد. از طرف دیگر، عربستان سعودی بخشی از امپراطوری عثمانی بود، اما سهامدران شرکت نفت عراق نسبت به کسب امتیاز انحصاری آن تمایلی نشان ندادند. شرکت استاندارد اویل کالیفرنیا (شورون فعلی) که به تنهایی ذخایر نفت عربستان سعودی را کشف کرده بود، کنترل آن را همچنان حفظ کرد. این شرکت پس از آن جستجوی شرکایی برای خود را آغاز کرد و در ابتدا با شریک منطقه‌ای خود تگزاکو (این شرکت اکنون با شرکت شورون ادغام شده است) و سپس با شرکت استاندارد اویل نیوجرسی و موبیل قرارداد همکاری امضا کرد.

کنسرسیوم ایرانی پس از کودتای سال 1953 (سال 1332 شمسی) عیله دکتر مصدق و برکناری وی که بازگشت شاه به کشور را به‌‌دنبال داشت، تشکیل شد. شرکت نفت ایران و انگلیس 40 درصد سهام را برای خود حفظ کرد، اما مجبور شد مابقی سهام را به شرکت‌های رویال داچ شل(14 درصد) و دیگر شرکت‌های غربی واگذار کند. پس از سال 1972 و ملی‌سازی اکثر شرکت‌های تولیدکننده نفت در خاور میانه، کل سیستم ائتلافی تولید نفت نابود شد و دولت نقش مستقیم‌تری در مدیریت منابع نفتی‌شان پیدا کردند و توانستند بر این منابع کنترل بیشتری داشته باشند.

در بخش بعدی- که هفته آینده منتشر خواهد شد- تأثیر نفت بر مرزبندی کشورهای منطقه خاورمیانه و استقلال دولت‌های آن‌ها مدنظر قرار خواهد گرفت.

منبع: پترونت