بودن یا نبودن رانت، مسئله این است!

به گزارش بولتن نیوز به نقل از شانا_ پیمان جنوبی، در صنعت پتروشیمی، نفت از جمله عوامل تولید است که در بسیاری از کشورها و مناطق جهان از جمله اروپا و آمریکای شمالی نه تنها قابل جایگزین شدن با گاز طبیعی نیست، بلکه بدون نفت این صنعت امکان ادامه حیات ندارد. در این مناطق هرگونه افزایش  در قیمت نفت و به تبع آن قیمت نفتا به عنوان خوراک اولیه واحدهای پتروشیمی، سبب افزایش هزینه های تولید و کاهش سودآوری می شود.
اختلاف فاحش قیمت  در خوراک اولیه واحدهای پتروشیمی میان گاز طبیعی و نفتا سبب ترسیم یک سناریو و نقشه راه جهانی برای توسعه آینده صنعت پتروشیمی شده است.

نقشه راه ترسیم شده برای توسعه آتی صنعت پتروشیمی

دراین سناریو، تولید فرآورده های پتروشیمی به خصوص فرآورده های پایه و اصلی در منطقه خاورمیانه و درکشورهایی همچون عربستان، قطر، ایران، منطقه شمال آفریقا (NA) و همچنین روسیه و کشورهای مستقل مشترک المنافع (CIS) متمرکز شده است. مزیت نسبی خوراک گازی و دسترسی به ذخایر عظیم نفتی به منظور کاهش هزینه های تولید، سبب اتخاذ این تدبیر شده است.

براساس مصوبات مجلس، قیمت نفت خام و میعانات گازی برای واحدهای جدید پالایش و یا توسعه کمی واحدهای موجود غیردولتی در ایران میان نود   تا نود و پنج درصد  قیمت صادراتی فوب خلیج فارس بر اساس دستورالعملی که توسط وزارت نفت اعلام می‌شود برای دست کم ده سال پس از بهره برداری تعیین شده است.

قیمت پایه خوراک گاز واحدهای پتروشیمی نیز در چارچوب قانون هدفمند کردن یارانه ها به گونه ای تعیین شده است که نرخ بازدهی داخلی ارزی سرمایه گذار (IRRE) این واحدها تا بیست و پنج درصد باشد، به آن شرط که از ١٥ سنت در هر مترمکعب کمتر نشود.

از نظر کلی، بحث خوراک پتروشیمی ها در ایران به دو بخش تامین خوراک و قیمت خوراک قابل دسته بندی است:

تامین خوراک
اول، خوراک هایی که خود محصول یک واحد پتروشیمیایی است و به واحد دیگر پتروشیمی به عنوان خوراک داده می شود. عمدتا قطع شدن خوراک در این حالت به دلیل اختلافات مالی یا مشکل عملیاتی است.
در مورد اختلافات مالی در پتروشیمی مقرر شده است که هیچ واحد تولیدی حق ندارد به دلیل اختلافات مالی خوراک واحد دیگر را قطع کند، بلکه دوطرف باید اختلافات مالی خود را به مدیریت تولید احاله کنند تا حل شود. مشکل عملیاتی نیز در اثر تعمیرات، سرویس های جانبی و فرآیندی در داخل واحد و یا قطع شدن خوراک از واحدهای بیرون پتروشیمی ممکن است به وجود آید که با حل این مشکلات ، مشکل عملیاتی تأمین خوراک از داخل پتروشیمی حل می شود.

دوم، خوراک هایی که از بیرون صنعت پتروشیمی یعنی شرکت های نفت، گاز و پالایش و پخش تحویل پتروشیمی ها می شود. قطع شدن خوراک در این قسمت می تواند در اثر یکی از چهار دلیل اختلافات مالی، مشکل عملیاتی واحد تحویل دهنده و یا مشکل عملیاتی واحد تحویل گیرنده و قطع شدن احتمالی گاز در فصول سرد سال باشد. متأسفانه بیشترین موارد قطع شدن خوراک در اثر اختلافات مالی بوده است.
در این حالت، به نظر می رسد بهترین راهکار برای حل مشکل، حرکت پتروشیمی ها به سمت بدل شدن به پتروپالایشگاه ها ست. زیرا افزون بر حل مشکل قطع شدن خوراک، هزینه های پالایش و حمل و انتقال خوراک از پالایشگاه ها نیز حذف شده و با کاهش قیمت تمام شده خوراک، شاهد افزایش ارزش افزوده و سود آوری در واحدهای پتروشیمیایی خواهیم بود.

قیمت خوراک
قیمت خوراک و سوخت برای تولید محصولات پتروشیمی سهم بالایی در قیمت تمام شده دارد. شدت مصرف انرژی در صنعت پتروشیمی ایران به طور متوسط ٢٠درصد بیشتر از شدت مصرف انرژی صنایع پتروشیمی جهان است. باید در این زمینه برنامه ریزی دقیق انجام شده و فعالیتهای جدی برای کاهش مصرف انرژی در این صنعت و به تبع آن کاهش هزینه تمام شده و افزایش قدرت رقابت جهانی را به دنبال دارد انجام شود.

از سوی دیگر، با توجه به این که گاز طبیعی بیشترین سهم را در خوراک و سوخت واحدهای بالادستی دارد (و قیمت محصولات بالادستی نیز سهم بالایی در قیمت فرآورده های میان دستی دارند) و قیمت گاز نیز در بازارهای رقابتی تعیین نمی شود، تعیین قیمت گاز  در زنجیره تأمین فرآورده های پتروشیمی از اهمیتی ویژه برخوردار است.

در ایران پنج راهبرد برای قیمت گذاری گاز مطرح است که عبارتند از:
تعیین قیمت ثابت برای گاز: تعیین قیمت ثابت برای گاز طبیعی جهت همه مصارف اعم از خانگی، تجاری، صنعتی و خوراک واحدهای پتروشیمی با توجه به اجرای قانون هدفمندسازی یارانه ها دیگر امکانپذیر به نظر نمی رسد. همچنین در این مورد نمی توان نوسانات صورت گرفته در قیمت گاز طبیعی را در قیمت ارائه شده به واحدها اعمال کرد.بنابراین، قیمت گذاری ثابت گاز طبیعی راهکاری مناسب برای تعیین فرمول خوراک واحدهای پتروشیمی نیست.
متناسب شدن قیمت گاز با قیمت نفت: اگر چه در مجامع بین المللی مباحث زیادی در زمینه برقراری ارتباط میان قیمت گاز با قیمت نفت در بلندمدت وجود دارد اما کشورهای عمده تولیدکننده گاز یعنی روسیه و قطر از پذیرش این تصمیم امتناع می کنند. همچنین باید به این نکته توجه داشت که در دنیا هم اکنون تناسبی میان قیمت گذاری نفت خام و گاز طبیعی وجود ندارد زیرا بازارهای این دو حامل انرژی تفاوت های بسیاری با هم دارند که از جمله مهمترین آنها می توان به نبود نظام قیمت گذاری جهانی برای گاز طبیعی اشاره کرد.
متناسب شدن قیمت گاز با قیمت خوراک صنایع پتروشیمی در کشورهای منطقه؛این روش بنا به دلایلی نمی تواند مبنای مناسبی برای تعیین قیمت گاز تحویلی به واحدهای پتروشیمی باشد. از جمله این دلایل می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف- شفاف نبودن قیمت های خلیج فارس و مبنای محاسبه آن
مبنای محاسبات قیمت گاز طبیعی برای صنایع داخلی کشورهای منطقه خلیج فارس متغیر است  و با سیاست های هر یک از این کشورها ارتباط دارد و دسترسی به جزئیات کافی در این زمینه به ویژه در بخش پتروشیمی امکان پذیر نیست. از سوی دیگر، قیمت اعلام شده خوراک صنایع پتروشیمی در کشورهای خلیج فارس قیمت شفاف و قابل اتکایی نیست و تعیین قیمت کالاها و منابع استراتژیک از جمله گاز در کشورمان که گام های بزرگتری برای توسعه اقتصادی بر می دارد به پیروی از کشورهایی که هنوز در مراحل اولیه و ابتدایی توسعه قرار دارند امری منطقی و قابل دفاع نیست.

ب- ارزان تر بودن هزینه های تولید و تحویل گاز به پتروشیمی ها در عربستان نسبت به ایران
ساختار توسعه واحدهای پتروشیمی در عربستان بر مبنای عرضه گاز طبیعی همراه با نفت به عنوان خوراک مجتمع های پتروشیمی تولیدکننده محصولات پایه است که هزینه های تولید آن به مراتب کمتر از گاز طبیعی میادین مستقل گازی است. این در حالی است که در ایران، میادین گاز طبیعی مستقل هستند.

ج- تفاوت سهم بخشهای دولتی و خصوصی در صنعت پتروشیمی ایران با عربستان و قطر
بخش عمده ای از سهام مجتمع‌های پتروشیمی در عربستان و قطر، متعلق به دولتهای مذکور است. لذا خوراک تحویلی به این صنایع بسیار پایین تر از قیمت واقعی است. در مقابل به دلیل سهام دار بودن دولتها در مجتمع‌های پتروشیمی، آنها در منافع حاصل از تولیدات (ارزش افزوده) نیز شریک و ذینفع هستند.
اما در ایران صنایع پتروشیمی در اختیار بخش غیردولتی است و آنچه از سهام دولت باقی مانده است، به تدریج براساس اصل ٤٤ قانون اساسی واگذار خواهد شد، لذا پایین نگه داشتن قیمت خوراک صنایع بالادستی پتروشیمی و پالایش در فضای خصوصی سازی، امکان بهره گیری بالا از رانت انرژی را برای بخشهای غیردولتی فراهم می  کند.
از طرفی، شرکتهای تولیدی صنایع پتروشیمی در کشورهای حاشیه خلیج فارس معمولا در مالکیت بخش بالادستی نفت و گاز با دولتها شریک هستند لذا سرمایه گذاری بخش بالادستی به نسبت مالکیت تقسیم می شود در صورتی که در ایران بخش بالادستی  به حاکمیت نظام تعلق دارد.

د- لزوم توجه به دیگر مولفه‌های رقابت پذیری (به غیر از قیمت خوراک)
قیمت خوراک واحدهای پتروشیمی داخلی تنها مولفه رقابت پذیری این واحدها با کشورهای منطقه خلیج فارس نیست و دلائل عمده دیگری نیز وجود دارد. در نتیجه تمرکز بیش از حد بر یک مولفه، کم توجهی به دیگر عوامل را که از اهمیتی سزاوارانه برخوردارند  نشان می دهد و این مولفه به تنهایی نمی تواند کمبودهایی را که در دیگر مولفه‌ها وجود دارد جبران کند.
به طور مثال، برخی دلایل عقب ماندن صنعت پتروشیمی کشورمان نسبت به کشورهای منطقه خلیج فارس و به ویژه عربستان افزون بر فرمول نامناسب قیمت گذاری خوراک، عبارتند از:
ـ بالاتر بودن مخاطرات سرمایه گذاری و هزینه بیمه فاینانس
ـ بالاتر بودن بهره سرمایه گذاری
ـ افزایش هزینه های تولید و نگهداری برخی واحدهای پتروشیمی به دلیل مدیریت عملیات غیرکارآمد
ـ تاخیرهای طولانی در زمان به بهره برداری رسیدن واحدها (تقریباً دو برابر کشورهای رقیب) و در نتیجه افزایش قیمت تمام شده آن واحدها
ـ تاخیرات چند ساله در بهره برداری کامل از ظرفیت طراحی واحدها یا خالی ماندن بخش قابل توجهی از ظرفیت های ایجاد شده در مجتمع های پتروشیمی (بنابر دلایلی مانند  تامین نشدن خوراک کافی، مشکلات طراحی یا تعمیراتی)
ـ سیاست گذاریهای نادرست انجام شده در این صنعت، مثل انجام برخی پروژه ها که فرآورده هایی با تقاضای اندک و قیمتی نازل تر از برآوردهای اولیه داشته اند یا ترکیب درصد نوع خوراک مورد استفاده برای واحدهای تولید اتیلن (الفین) در کشور. 
افزون  بر این، قیمت گذاری صحیح و شفاف یکی از عوامل انگیزشی اساسی برای ورود به قابلیت های رقابتی در یک صنعت است در حالی که فرض وجود قیمت نازل برای رقابت با کشورهای منطقه، نمی تواند صنعت را برای بلند مدت و حتی میان مدت درون فضای رقابتی نگه دارد.

متناسب شدن قیمت گاز با قیمت صادراتی: با توجه به این که در مورد گاز طبیعی قیمت جهانی به صورت یک رابطه قابل پذیرش برای طرف های صادرکننده و واردکننده وجود ندارد، لذا نمی توان قیمت صادراتی را برای آن محاسبه و در تعیین قیمت خوراک واحدهای پتروشیمی لحاظ کرد. از سویی دیگر، اگر تصمیم گیران، قیمت صادراتی گاز طبیعی را به ترکیه  مد نظر داشته باشند باید به این نکته توجه داشته باشند که این صادرات گاز در این حجم محدود و همچنین قیمت آن نمی تواند مبنای مناسبی برای تعیین قیمت گاز در داخل باشد. زیرا معمولا قیمت گاز به صورت دوجانبه و با لحاظ پارامترهای متعددی تعیین شده است که شاید بسیاری از این پارامترها جهت قیمت گذاری گاز در داخل کشور از توجیه مناسبی برخوردار نباشند. لذا این روش نیز نمی تواند راهکار مناسبی برای تعیین قیمت گاز به منظور خوراک واحدهای پتروشیمی باشد.

متناسب شدن قیمت گاز با قیمت فرآورده های میان دستی پتروشیمی: باتوجه به آنچه در مورد انواع روشهای قیمت گذاری گاز طبیعی برای مصارف واحدهای پتروشیمی بیان شد، به نظر می‌رسد در حال حاضر اجماع کاملی در مورد چگونگی قیمت گذاری خوراک واحدهای پتروشیمی وجود نداشته باشد. از این رو یکی از گزینه های مدنظر و پیشنهادی برای تعیین قیمت خوراک واحدهای پتروشیمی گازی، می تواند ایجاد رابطه ای میان قیمت خوراک و قیمت فرآورده های میان دستی باشد که در بورس عرضه می شوند.

در این روش، نخست سبدی از محصولات میان دستی که دارای شرایط مناسب و باثباتی، هم از نظر تولید و هم از نظر بازار باشند انتخاب شده و میان قیمت آنها و میزان خوراک مصرفی جهت تولید آنها رابطه ای برقرار می شود. این رابطه به گونه ای است که در قیمت خوراک واحد به عنوان نسبتی از قیمت تمام شده محصول باشد. از  مزایای این روش آن است که در شرایط مختلف، قیمت خوراک تحویلی براساس تغییرات قیمت فرآورده تغییر می کند و از این رو سرمایه گذار با اطمینان بیشتری می تواند تولید کند.

تعیین قیمت خوراک میان واحدهای بالادستی و پایین دستی نیز با قراردادهای دوجانبه انجام شده که با توجه به قیمت فرآورده های میان دستی در بورس و قیمت گاز تنظیم خواهد شد و لزومی به مداخله دولت نیست.