جایگاه کلیدی «علم» در تمدن‌سازی

برای اثبات این موضوع، می‌توان نیم‌نگاهی به تمدن اسلامی و عوامل شکوفایی آن در «عصر طلایی» داشت. اندیشمندان و تاریخ‌نگاران معتقدند اساساً یکی از دلایل شتاب و سرعت بالای پیشرفت تمدن اسلامی در «عصر طلایی»، توجه ویژه‌ی مسلمانان به مقوله‌ی «علم» بوده است. البته علت اصلی آن به معارف و آموزه‌های اسلامی و نحوه‌ی نگرش اسلام به جهان پیرامونی بازمی‌گردد. اسلام دینی است که اسّ و اساس خود را بر مبنای «تعقل» و «تفکر» بنا نهاده و همواره مسلمانان را به این دو فراخوانده است. بسیاری از آیات قرآن بر تعقل در آفاق و انفس و تفکر در آیات و نشانه‌های موجود در نظام هستی دلالت می‌کند. مقوله‌ی تفکر در معرفت اسلامی تا به آنجا اهمیت می‌یابد که بالاتر از هفتاد سال عبادت دانسته می‌شود.(5) از «علم» نیز به مثابه نوری یاد می‌شود که خداوند در قلب هر کسی که بخواهد قرار می‌دهد.(6) حضرت امیر (علیه السلام) نیز علم را به منزله‌ی اقتدار و توانایی می‌داند که هر که آن را کسب کند، بر دیگران مستولی خواهد شد: «دانش، سلطنت و قدرت است. هر که آن را بیابد با آن یورش برد و هر که آن را از دست بدهد بر او یورش برند.»(7) آن حضرت در جایی دیگر، در بیان اهمیت موضوع علم به یار نزدیک خود، کمیل‌ بن‌ زیاد نیز این‌ گونه می‌فرمایند: «ای کمیل! علم از مال بهتر است، زیرا علم از تو نگاهبانی می‌کند و وجودت را در پناه خود قرار می‌دهد، اما مال به نگاهبانی تو نیاز دارد. علم بر تمام شئون زندگی و پدیده‌های هستی فرمانرواست، در حالی‌ که مال و ثروت انسان دستخوش اراده‌ی اوست. انفاق مال از آن می‌کاهد، ولی انفاق علم بر میزان آن می‌افزاید.»(8)

 

بر مبنای همین توصیه‌ها بود که نهضت بزرگ علمی در جهان اسلام به‌ وجود آمد و زمینه‌ساز تمدن اسلامی و استیلای آن بر تمام نقاط جهان به مدت 350 سال شد. طرفه آنکه مسلمانان در این دوره، تنها بسنده به علوم اسلامی (اعم از فقه و تفسیر و کلام) نکردند و از سایر تمدن‌ها و ممالک نیز بر مبنای آن حدیث نبوی که می‌فرماید: «اطلبوا العلم ولو بالصین»، کسب و اخذ علم کردند. بدین‌ سان در فلسفه، پزشکی، هندسه، موسیقی، منطق و نجوم بر یونانیان؛ در نحو، سیر، تاریخ و موسیقی بر ایرانیان؛ در طب هندی و شناخت داروها (عقاقیر)، ریاضیات، نجوم، موسیقی و قصص بر هندوان، در فلاحت و زراعت، تنجیم و سحر و طلسمات بر نبطیان (کلدانیان) و در کیمیا و تشریح بر مصریان سر سپردند. بنابراین وارث علوم آشوری‌ها، بابلی‌ها، مصری‌ها، ایرانیان، هندوان و یونانی‌ها شدند و از آن علوم عقلی تمدن اسلامی را ساختند.(9) بدین سان مسلمانان ریاضی و طب یونان را که رومی‌ها آن را به تمسخر می‌گرفتند و مسیحیان به آن توجه چندانی نداشتند، نه تنها فراگرفتند، که آن را شرح و بسط و گسترش هم دادند.

 

به‌ طور کلی، مسلمانان علومی را که در جهان اسلام وجود داشت به دو بخش «حکمت نظری» و «حکمت عملی» تقسیم‌بندی کردند. «حکمت نظری» مشتمل بر علوم اعلی (الهی)، علوم اوسط (حساب و ریاضی) ‌و علوم ادنی (طبیعی) بود. حکمت عملی نیز شامل علم اخلاق (در زندگی شخصی)، علم تدبیر منزل و علم سیاست (جامعه) بود.

 

البته از منظری دیگر، علوم را به دو دسته‌ی «علوم عقلی» و «علوم نقلی» نیز تقسیم می‌کردند که علوم عقلی شامل حکمت، فلسفه و کلام می‌شد و علوم نقلی نیز مشتمل بر تفسیر، کلام، فقه، اصول، حدیث، تصوف، نجوم، ریاضی، طب، تاریخ، ادبیات و نظیر این‌ها بود.