مقاوم‌سازی مهم‌تر از پیش‌بینی زلزله است

بولتن نیوز ، بوشهر، سراوان، تسوج، قائن، اردبیل، گیلان، اصفهان و فارس یكی پس از دیگری لرزیدند و این لرزش‌ها كارشناسان حوزه‌های مختلف زلزله‌شناسی و زمین‌شناسی را بر آن داشته كه در این زمینه به اظهارنظرهای كارشناسی بپردازند.

بررسی‌ها نشان داده است زلزله سراوان با حدود 7.7 ریشتر قدرت، بزرگ‌ترین لرزش 50 سال گذشته ایران بوده و این زلزله شدید فقط موجب كشته شدن یكی از هموطنان شده است.

براساس اعلام موسسه ژئوفیزیك دانشگاه تهران، از زمان تاسیس این موسسه تا به امروز، یعنی در 56 سال گذشته، 9 زلزله بزرگ‌تر از 7 ریشتر در داخل كشور ثبت شده كه زلزله سراوان بزرگ‌ترین آنهاست.

با توجه به اهمیت پیش‌بینی زلزله در كاهش خسارت‌ها و تلفات ناشی از وقوع زمین‌لرزه با دكتر انوشیروان انصاری، رئیس شبكه ملی لرزه‌نگاری باند پهن پژوهشگاه بین‌المللی زلزله گفت‌وگویی انجام داده‌ایم.

در دو زلزله اخیر بوشهر و سراوان لرزه‌ها از چه زمانی شروع شد؟ آیا می‌توان از پیش‌لرزه‌ها به عنوان معیاری برای پیش‌بینی وقوع زلزله‌های شدیدتر بعدی استفاده كرد؟

ممكن است قبل از وقوع زلزله اصلی كه شدت بیشتری دارد پیش‌لرزه‌هایی داشته باشیم. برای مثال قبل از زلزله بوشهر پیش‌لرزه‌هایی داشتیم. در بوشهر دو روز قبل از زلزله اصلی یك پیش لرزه 4.1 ریشتری در همان منطقه داشتیم. اما وقوع زمین‌لرزه‌های خفیف همیشه در مناطق مختلف اتفاق می‌افتد و این زمین‌لرزه‌های خفیف را نمی‌توان به عنوان علائمی كه از وقوع زلزله‌های شدیدتر خبر می‌دهد در نظر گرفت. اگر به سایت پژوهشگاه زلزله به آدرس www.iiees.ac.ir سری بزنید، مشاهده می‌كنید هر روز در كل كشور چند زمین‌لرزه با شدت‌های مختلف اتفاق می‌افتد. نكته مهمی كه باید به آن توجه شود این است كه ایران كشوری زلزله‌خیز است. سال گذشته وقوع زمین‌لرزه شدیدی را در شمال غرب ایران شاهد بودیم. دو هفته پیش در بوشهر زلزله داشتیم و سه‌شنبه هفته گذشته نیز وقوع زمین‌لرزه بزرگی در سراوان سیستان و بلوچستان را شاهد بودیم. بنابراین همیشه باید در برابر وقوع زمین‌لرزه آمادگی لازم را داشته باشیم.

آیا به طور كلی روندی وجود دارد كه بتوان از آن برای پیش‌بینی زلزله استفاده كرد؟

در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله مركزی تحت عنوان مركز ملی پیش‌بینی زلزله فعالیت می‌كند. محققان و دانشجویان دوره دكتری در این زمینه مطالعات و تحقیقات جامعی را انجام داده‌اند و همچنان مشغول تحقیق و بررسی هستند. پژوهشگاه قصد دارد امكان یافتن الگوهایی بین زمان و مكان وقوع زلزله از نظر آماری و احتمالی را به عنوان روندی در برنامه‌های آینده این مركز مورد بررسی قرار دهد. اما در این مطالعات، ویژگی اصلی پیش‌بینی‌ها بلندمدت بودن آنهاست. یعنی می‌توان براساس نتایج به دست آمده از این تحقیقات پیش‌بینی كرد تا 10 یا 15 سال آینده با چه احتمالی زمین‌لرزه‌ای در یك منطقه اتفاق می‌افتد. بر این اساس نمی‌توان وقوع زمین‌لرزه‌ای در هفته آینده یا ماه آینده را در منطقه‌ای پیش‌بینی كرد. در این مطالعات روند زمین لرزه‌های گذشته مورد بررسی قرار می‌گیرد و از این روند الگوهای آماری استخراج می‌شود و رویداد‌های احتمالی در آینده‌ای كه نزدیك نیست پیش‌بینی می‌شود. در همه كشورها در سطح دنیا نیز چنین اقدام مشابهی انجام می‌شود و این روند علمی و درست پیش‌بینی زلزله است.

چرا نمی‌توان از این روند برای پیش بینی زلزله در آینده‌ای نزدیك استفاده كرد؟

این‌كه بتوان پیش بینی كرد فردا یا هفته آینده زلزله اتفاق می‌افتد در هیچ جایی از دنیا امكان‌پذیر نیست. چراكه زلزله فرآیندی بسیار پیچیده است. زلزله هفته گذشته سراوان در عمق 80 كیلومتری زمین اتفاق افتاد. از عمق 80 كیلومتری زمین چه اطلاعاتی می‌توانیم داشته باشیم كه بتوانیم از آن برای پیش‌بینی زلزله استفاده كنیم؟ حتی درباره عمق، محل و بزرگی زلزله بین محققان و مراكز مختلف اختلاف نظر وجود دارد. عده‌ای بزرگی زمین‌لرزه هفته گذشته را 7.7 ریشتر تخمین زده‌اند و عده‌ای می‌گویند بزرگی این زمین لرزه 7.5 ریشتر بوده است. حتی درباره عمق این زلزله نیز نظر واحدی وجود ندارد و هر مركز براساس داده‌هایی كه استخراج می‌كند عمق متفاوتی را برای این زمین‌لرزه تخمین می‌زند. این اختلاف‌نظرها نشان می‌دهد حتی براساس شواهدی كه از وقوع یك زمین‌لرزه در اختیار داریم هم نمی‌توانیم درباره تعیین بزرگی زلزله، زمان و عمق وقوع آن به نظر یكسانی برسیم. وقتی پدیده‌ای تا این اندازه پیچیده است و درباره آن قطعیت وجود ندارد و نمی‌توانیم به شناخت مستقیمی از آن دست پیدا كنیم، بدیهی است كه پیش‌بینی آن هم امكان‌پذیر نیست. اگر كسی ادعا كند می‌تواند وقوع زلزله را پیش‌بینی كند این ادعا غیرواقعی است و پایه و اساس علمی ندارد.

ژاپنی‌ها اعلام كرده‌اند می‌توانند چند ثانیه پیش از وقوع زلزله، به اندازه‌ای كه افراد بتوانند جان خود را از خطر مرگ نجات دهند، وقوع زمین‌لرزه را پیش‌بینی كنند. آیا این ادعا اساس علمی دارد؟

در پیش‌بینی زلزله بحثی به نام هشدار سریع مطرح است كه پژوهشگاه هم در این زمینه تحقیقات جامعی انجام داده و در بسیاری از دیگر مراكز و كشورهای دیگر هم در این زمینه مطالعاتی انجام شده است. وقتی زمین‌لرزه اتفاق می‌افتد فازهای لرزه‌ای مختلفی را ایجاد می‌كند. فاز P یا فاز اولیه اولین موج‌هایی است كه بر اثر وقوع زلزله به سطح زمین می‌رسد. این موج‌ها انرژی بسیار كمی دارد و اصلا مخرب نیست. بعد از آن فاز S آغاز می‌شود كه موج‌های مخرب زلزله را تشكیل می‌دهد. كاری كه برای هشداررسانی سریع انجام می‌شود این است كه با گرفتن فاز P متوجه می‌شوند چند ثانیه بعد چه زلزله‌ای اتفاق می‌افتد و بر این اساس نسبت به اعلام هشدار اقدام می‌شود.

در این مرحله پس از اعلام هشدار بلافاصله نسبت به بستن شیرهای گاز اقدام می‌شود یا این‌كه قطارهایی كه در خطوط مترو در حال حركت است در وضع كاهش شتاب قرار می‌گیرد تا قطار در هنگام وقوع زمین‌لرزه از ریل خارج نشده و مسافران با خطرات جدی مواجه نشوند و بلافاصله تخمین خسارت‌ های احتمالی نیز انجام می‌شود. این كار، یعنی هشداررسانی سریع در هنگام وقوع زمین‌لرزه، از نظر علمی امكان‌پذیر است. برای این كار باید موج‌های زلزله در مراحل اولیه یعنی دو تا سه ثانیه اول وقوع زمین لرزه ثبت شود و براساس این اطلاعات، بزرگی و ابعاد زلزله پیش‌بینی شود. به این ترتیب می‌توانیم تصمیماتی را اتخاذ كنیم كه میزان خطرپذیری یا آسیب‌پذیری محل وقوع زلزله را تا حد امكان كاهش دهیم. این كار در بسیاری از كشورها مانند ژاپن، آمریكا و تایوان در حال حاضر بخوبی انجام می‌شود. در كشور ما هم در این زمینه فعالیت‌هایی انجام شده و تا حد خیلی زیادی عملیاتی شده است. بر این اساس باید توجه داشت فقط هشدار سریع زلزله امكان‌پذیر است و این پیش‌بینی می‌تواند نقش مهمی در كاهش خسارت‌ها و تلفات ناشی از وقوع زمین‌لرزه داشته باشد اما این‌كه بتوانیم پیش‌بینی كنیم دو روز دیگر یا یك هفته دیگر زلزله‌ای به وقوع می‌پیوندد، از نظر علمی امكان‌پذیر نیست و در هیچ جایی در دنیا كاری در این زمینه انجام نشده است.

یكی از بحث‌های مطح شده در زمینه پیش بینی زلزله، كمك گرفتن از رفتار حیوانات است. آیا می‌توان از این رفتارها برای پیش‌بینی زلزله استفاده كرد؟

رفتار حیوانات هنگام وقوع زمین‌لرزه به عنوان پیش‌نشانگرهای زلزله شناخته می‌شود كه در این زمینه دانشگاه تهران تحقیق می‌كند. علاوه بر رفتار حیوانات از تغییراتی كه در یونوسفر یا لایه یونی موجود در جو ایجاد می‌شود و همچنین میزان بالا و پایین شدن سفره‌های آب زیرزمینی هم می‌توان به عنوان پیش‌نشانگرهای زلزله استفاده كرد. اما نكته‌ای كه باید به آن توجه كرد این است كه نشانگرها خیلی قابل اطمینان نیست. برای مثال در بعضی زمین‌لرزه‌ها غلظت گاز رادون افزایش و در بعضی دیگر كاهش پیدا می‌كند و در بعضی موارد هم هیچ تغییری نمی‌كند. یعنی نمی‌توان از آن به عنوان یك نشانه قابل اطمینان استفاده كرد.

بنابراین در پیش‌بینی زلزله به روشی كه بتوان به آن اعتماد كرد دست نیافته‌ایم. حالا به فرض این‌كه بتوانیم پیش‌بینی كنیم هفته آینده در منطقه‌ای زلزله‌ای به وقوع می‌پیوندد؛ نكته اول این‌كه اعلام این خبر به مراتب بدتر از اعلام خبر وقوع زلزه‌ای است كه اتفاق افتاده و نكته دوم این‌كه جلوی چه چیزی را می‌خواهیم بگیریم. حتی یك بارندگی ساده هم با ایجاد ازدحام و شلوغی در سطح شهر همراه است چه برسد به این‌كه خبر وقوع زلزله‌ای در چند روز آینده را اعلام كنیم. راهكار اساسی در مقابل زلزله فرار كردن نیست، بلكه راهكار اساسی مقاوم‌سازی است. ما باید مقاومت و ضریب ایمنی جامعه را در برابر زلزله افزایش دهیم. اگر ساختمان‌سازی اصولی باشد حتی وقوع یك زلزله شدید هم ترس و وحشتی ایجاد نمی‌كند. اگرچه ممكن است تعدادی از افراد زخمی شوند اما تلفاتی نخواهیم داشت. در همه جا در دنیا به این نتیجه رسیده‌اند كه بهترین راهكار در مقابل وقوع زلزله درست ساختن است. برای مثال زلزله دو سال گذشته در توهوكو ژاپن با این‌كه بسیار شدید بود و ابعاد آن در سطح بین‌المللی دیده می‌شد، تلفات چندانی را در سطح جامعه به همراه نداشت. چراكه این جامعه در زمینه پیشگیری و آمادگی كار كرده است. ما هم برای این‌كه بتوانیم در این زمینه همگام با دیگر كشورها حركت كنیم باید مقاوم‌سازی را جدی بگیریم و در زمینه فرهنگ ایمنی در برابر زلزله را گسترش دهیم.

چرا گاهی بزرگی و شدت یك زلزله در منابع مختلف خبری متفاوت اعلام می‌شود؟ مگر برای تعیین بزرگی زلزله از دستگاه لرزه‌نگاری كه اساس عملكردشان یكسان است استفاده نمی‌شود؟

آنچه ما مشاهده می‌كنیم یكسان است. همه دستگاه‌های لرزه‌نگاری موج را مشاهده می‌كنند. اختلاف‌ها از چند جا ناشی می‌شود. در این مناطق از تعدادی دستگاه لرزه‌نگار استفاده می‌شود. در كشور ما موسسه ژئوفیزیك و پژوهشگاه بین‌المللی زلزله هر كدام تعدادی دستگاه لرزه‌نگار دارند. یكی از دلایل اصلی این اختلاف‌ها این است كه از چند دستگاه لرزه‌نگار استفاده می‌شود كه پوشش هر كدام متفاوت است. یكی از دیگر دلایل این اختلاف مدل‌هایی است كه از آن برای تعیین شدت و محل وقوع زلزله استفاده می‌شود. مدل‌های ریاضی كه از آن برای تعیین محل وقوع زلزله استفاده می‌شود متفاوت است. برای مثال وقتی عمق زلزله‌ای در 70 كیلومتری زمین تخمین زده می‌شود به این معنی است كه موج زلزله از این عمق به سطح زمین می‌رسد. پس باید برآوردی از جنس زمین در عمق 70 كیلومتری زمین داشته باشیم. برآورد جنس نیز قطعی نیست و با خطاهای احتمالی همراه است كه می‌تواند منشا اختلاف باشد. بنابراین در زلزله‌های بزرگ همیشه در حدود 0.1 تا 0.2 برای تخمین بزرگی زلزله اختلاف نظر وجود دارد و ممكن است در تخمین عمق زلزله هم تا ده كیلومتر اختلاف نظر وجود داشته باشد كه طبیعی و قابل قبول است. در ایران تصمیم مدیریتی درستی در این زمینه گرفته شده است تا جراید، روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها دچار سردرگمی نشوند. براساس این تصمیم فقط اعلام بزرگی و محل وقوع زلزله از طریق موسسه ژئوفیزیك دانشگاه تهران قابل استناد است و همه باید همین خبر را گزارش كنند. البته همه مراكز نتیجه‌گیری خودشان را از طریق سایت آن مركز اطلاع‌رسانی می‌كنند.

اساس عملكرد دستگاه‌های لرزه‌نگار چیست؟

در حقیقت دستگاه لرزه‌نگار یك پاندول است. با تكان خوردن زمین این پاندول نسبت به زمین به حركت در می‌آید كه این حركت ثبت شده و براساس نتیجه‌گیری كه از كالیبره كردن این حركت نسبت به حركت زمین به دست می‌آید برای تعیین شدت زمین‌لرزه استفاده می‌شود. بر این اساس دامنه موج تعیین شده و در نهایت بزرگی زلزله اعلام می‌شود.

در خبرها از زلزله سراوان، با توجه به طول زمان زلزله، به عنوان یك زلزله بی‌سابقه نام برده شده است. چرا زلزله از نظر مدت زمان با هم متفاوتند؟

طول زلزله به بزرگی زلزله بستگی دارد. هرچه بزرگی زلزله بیشتر باشد مدت زمان جنبش درونی زمین هم بیشتر است. در زلزله سراوان نزدیك‌ترین ایستگاه لرزه نگاری ایستگاه پژوهشگاه زلزله بود كه 235 كیلومتر از كانون زلزله فاصله داشته است. بر این اساس از شروع لرزه تا انتهای فاز S بیش از یك دقیقه، یعنی حدود 66 ثانیه بود. البته با توجه به این‌كه دستگاه‌های لرزه‌نگاری مركز تحقیقات ساختمان و مسكن در این منطقه پوشش خوبی داشته است می‌توان گزارش نهایی این مركز را قابل قبول‌تر دانست. از زمانی كه موج‌های اولیه زمین‌لرزه اتفاق می‌افتد تا زمانی كه موج‌های مخرب ثانویه آن به سطح زمین می‌رسد اتفاقات زیادی در دل زمین می‌افتد. در كشور ما انواع و اقسام مختلفی از زلزله به وقوع می‌پیوندد. بیشتر زلزله‌هایی كه در ایران اتفاق می‌افتد یا از نوع راستا لغز است یا از نوع فشارشی یا به عبارتی گسل معكوس است. ویژگی زلزله سراوان این بود كه این زلزله یك زلزله به اصطلاح نرمال بود كه در ایران بندرت وقوع چنین زلزله‌هایی را شاهد هستیم. در این زلزله‌ها لبه یك صفحه زمین ساخت به زیر یك صفحه دیگر می‌رود. به همین دلیل با توجه به ضخامت صفحه‌های تكتونیكی این زلزله‌ها اغلب در عمق زیاد اتفاق می‌افتد. بیشتر زلزله‌هایی كه در ایران اتفاق می‌افتد زلزله‌هایی با عمق كم و از نوع راستا لغز یا گسل معكوس است كه در این صورت شدت آسیب آن بیشتر است.