گذری بر تاریخ اسکناس ها در ایران

بولتن نیوز ، در حالی که در یک دهه اخیر، به طور متوسط هر سه سال یک بار یک اسکناس جدید معرفی شده است. موضوعی که از شتاب گرفتن قیمت‌ها در سال‌های اخیر نسبت به روال میانگین تاریخی نشات می‌گیرد.
 

14 قطعه در 70 سال
بررسی رفتار تاریخی اسکناس در ایران، از سال 1320 تا سال 1390، نشان می‌دهد در 70 سال گذشته 14 اسکناس در کشور معرفی شده‌است، حال آنکه 11 نمونه اسکناس نیز از گردش پول در اقتصاد کشور خارج شده است. با وجود تورم 20 درصدی در سال (که در اغلب دوره‌های گذشته چنین بوده است)، هر 12 سال، قیمت‌ها به طور متوسط 10 برابر می‌شود. به این ترتیب، در این بازه زمانی 70 ساله، 6 بار ده برابر شدن قیمت‌ها در اقتصاد کشور تجربه شده است و به طور متوسط، هر 12 سال، 2 قطعه اسکناس یا هر 6 سال یک بار، یک نمونه اسکناس از گردش در اقتصاد کشور خارج شده است.

در 70 سال گذشته، 14 نمونه اسکناس در اقتصاد کشور در گردش بوده یا بعدتر معرفی شده است. به ترتیب از سال 1320 به بعد، اسکناس‌های مهم و رایج در کشور از ابتدا تاکنون اسکناس‌های 5 ریالی، 10 ریالی، 20 ریالی، 50 ریالی، 100 ریالی، 200 ریالی، 500 ریالی، 1000 ریالی، 2 هزار ریالی، 5 هزار ریالی، 10 هزار ریالی، 20 هزار ریالی، 50 هزار ریالی و 100 هزار ریالی بوده است. به این ترتیب با گذشت زمان از ارزش و میزان گردش اسکناس‌های با ارزش ریالی کمتر و قدیمی‌تر کاسته شده و پس از مدتی با حذف آنها از مبادلات روزمره مردم، سیستم بانکی نیز به حذف و خروج آنها از اقتصاد دامن می‌زند و پس از مدتی اسکناس‌های جدیدتر و با ارزش بیشتری را جایگزین آنها کرده است.

بر اساس داده‌های تاریخی اسکناس، می‌توان اسکناس‌های 5 ریالی و 10 ریالی را اسکناس‌های مربوط به دوره پیش از انقلاب دانست. به عنوان مثال در سال‌های حوالی 1320، نزدیک به 35 تا 40 درصد تعداد اسکناس‌های در گردش اقتصاد کشور اسکناس‌های 10 ریالی و نزدیک به 13 درصد از اسکناس‌های در گردش، اسکناس 5 ریالی بوده است.

اما با نزدیک شدن به دهه 1350 و سال‌های ابتدای آن، استفاده از این اسکناس‌ها در ایران بسیار پایین آمده و به حدود 1 درصد رسیده بود، یعنی استفاده از این اسکناس‌ها تقریبا به پایان رسیده بود. البته در سال‌های ابتدایی دهه 20، اسکناس‌های 20 ریالی و 50 ریالی نیز جزو اسکناس‌های رایج در اقتصاد ایران محسوب می‌شد. در این دوره، در حدود یک سوم از اسکناس‌های در گردش ایران 20 ریالی و 15 درصد از اسکناس‌ها نیز 50 ریالی بود.

این اسکناس‌ها تا سال‌های پیش از 1360، همچنان استفاده می‌شد. اسکناس 100 ریالی، پر ارزش‌ترین اسکناس سال‌های ابتدایی دهه 20 بود که کم‌کم رایج شد و در حوالی سال 35، رایج‌ترین اسکناس ایران شد. این اسکناس در حوالی سال 60 نیز همچنان یک سوم از گردش اسکناس ایران را به خود اختصاص داده بود، اما با پایان این دهه، عمر این اسکناس نیز به سر رسید.

ظهور اسکناس‌های جدید
پس از دهه 20 و پیش از انقلاب، اقتصاد ایران شاهد ظهور سه اسکناس 200 ریالی، 500 ریالی و 1000 ریالی بود که هر سه در سال‌های بعد از انقلاب، بیشترین استفاده را پیدا کرد. در سال 65 نزدیک به یک سوم از اسکناس‌های در گردش، 200 ریالی، در سال 70 نزدیک به 40 درصد از آنها 500 ریالی و در سال‌های 55 تا 70 هم نزدیک به 25 تا 30 درصد از اسکناس‌های رایج در ایران اسکناس 1000 ریالی بود. پس از دهه هفتاد، استفاده از این اسکناس‌ها نیز به شدت کاهش یافت و به نوعی آنها هم از دور خارج شدند.

اسکناس‌های بعد از انقلاب
از 14 اسکناس معرفی شده در کشور، 10 مورد مربوط به پیش از انقلاب و 4 مورد مربوط به پس از انقلاب بود. البته اسکناس‌های 5 هزار ریالی و 10 هزار ریالی، با اینکه در اوایل دهه 50 معرفی شده بودند، اما رواج آنها در اقتصاد مربوط به سال‌های بعد و خصوصا سال‌های 70 به بعد می‌شد، اما نخستین اسکناسی که پس از انقلاب طراحی و معرفی شد، اسکناس 2 هزار ریالی بود که در حوالی سال 65 به اقتصاد ایران راه پیدا کرد که کم‌کم استفاده از آن بیشتر شد تا اینکه در حوالی سال 70، نزدیک به 30 درصد از گردش تعدادی اسکناس‌های ایران را به خود اختصاص داد.

اسکناس‌های 5 هزار ریالی و 10 هزار ریالی، با اینکه پیش از اسکناس‌ 2 هزار ریالی معرفی شده بودند، اما زمان بیشتری برای رواج آنها در اقتصاد نیاز بود. بیشترین استفاده از اسکناس 5 هزار ریالی در سال‌های ابتدایی دهه 80 بود که 20 درصد از تعداد اسکناس در گردش سالانه را در بر گرفته بود. اسکناس 10 هزار ریالی نیز که اولین اسکناس با پنج صفر در ایران بود، بیشترین رواج خود را همزمان با اسکناس 5 هزار ریالی و در سال‌های ابتدایی دهه 80 یافت که حدودا 45 درصد از تعداد اسکناس‌های ایران در این دوره را به خود اختصاص داد. از میانه‌های دهه 80 و سال 85 به بعد و با ورود اسکناس‌های جدید، استفاده از این اسکناس‌ها نیز رو به کاهش گذاشت.

به سوی صفرهای بیشتر
پس از سال 80، سه اسکناس به اقتصاد ایران معرفی شد که هر سه پس از مدت کوتاهی، به سرعت نقش مهمی در گردش پول در اقتصاد یافته و نسبت بالایی از گردش اسکناس را به خود اختصاص داده است. به این ترتیب در حوالی سال 82، اسکناس 20 هزار ریالی، در حوالی سال 85، اسکناس 50 هزار ریالی و در حوالی سال 89 نیز اسکناس 100 هزار ریالی به اقتصاد ایران وارد شد. در سال‌های پایانی دهه 80 و در حوالی سال 90، بیشترین گردش اسکناس در اقتصاد کشور متعلق به همین سه اسکناس بود. به طوری که به عنوان مثال در سال 90، در بین اسکناس‌ها و چک‌‌پول‌های موجود در کشور، نزدیک به 42 درصد از تعداد آنها، متعلق به همین سه اسکناس (2 هزار تومانی، 5 هزار تومانی و 10 هزار تومانی) بوده است.

 

همچنین این موضوع نشان می‌دهد در یک دهه گذشته، سرعت ورود و خروج اسکناس در اقتصاد ایران بیش از روال میانگین هفتاد سال گذشته بوده است و با وجود اینکه به طور میانگین در هفتاد سال گذشته هر 5 سال یک بار یک اسکناس جدید معرفی شده، در چند سال گذشته، هر 3 سال یک بار اقتصاد کشور شاهد رونمایی از اسکناسی تازه بوده است. کارشناسان این پدیده را در ارتباط مستقیم با افزایش قیمت‌ها می‌دانند که به کاهش ارزش واحد پول و اسکناس‌های قبلی منجر می‌شود. بنابراین تورم بالای چند سال گذشته، نیاز به اسکناس‌های جدید را در اقتصاد کشور تشدید کرده است.

نمودار و داده‌های آماری این متن از پروژه «اصلاح نظام پرداخت نقدي كشور» نوشته محمدهادی مهدویان، استخراج شده است.
 

 

منبع: دنیای اقتصاد