انقلاب ایران به روایت بی‎ بی‎ سی

مصطفی جوان در یادداشتی با عنوان "تحلیلی بر پایه گفته‎‎ها" به سراغ کتاب "انقلاب ایران به روایت بی‎بی‎سی" نوشته "عبدالرضا هوشنگ مهدوی" رفته در هفته نامه پنجره (شماره 80) نوشته است:

انقلاب اسلامی ایران یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین وقایع قرن بیستم است. چرایی و چگونگی، روند تحولات، پیامد‎ها و آثار آن در سطح داخل و خارج، باعث شد از بدو پیروزی انقلاب، نگاه مجامع علمی و پژوهشی و محافل سیاسی و خبری جهان را به خود معطوف کند. تاکنون بیش از هزار جلد کتاب و مقاله پژوهشی درباره انقلاب اسلامی به رشته تحریر درآمده است. صرف‎نظر از کتاب‌‎هایی که هم‎اکنون منتشر می‎شود، در سال‌‎های پیروزی انقلاب اسلامی جمع زیادی از تاریخ‌نگاران و نظریه‎پردازان به تجزیه و تحلیل انقلاب پرداختند و کتاب‌‎هایی به رشته تحریر درآوردند. میان ابزار و روش‌‎های گوناگون و متفاوت در مطالعه تاریخ معاصر به‌ویژه در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی، بی‌تردید یکی از اصلی‌ترین شیوه‎‎ها برای تجزیه و تحلیل ابعاد مختلف انقلاب اسلامی، تاریخ شفاهی است. در این شیوه تلاش می‌شود جریان‌‎ها و حوادث گذشته از زبان قهرمانان تاریخ، بازیگران صحنه‎‎های سیاسی و دیگر حادثه‎آفرینان آن دوره‎ها بازسازی شود.

روایت‌‎های BBC

کتاب «انقلاب اسلامی ایران به روایت رادیو بی‎بی‎سی» از جمله کتاب‌‎هایی است که از دیدگاه تاریخ شفاهی به آن نگریسته شده است. این کتاب در مرحله اول در سال ۱۳۷۲ توسط انتشارات طرح نو، با تیراژ ۵ هزار نسخه منتشر شد؛ اما چاپ دوم بنا به اهمیت موضوع، توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شد.

کتاب «انقلاب اسلامی ایران به روایت رادیو بی‎بی‎سی» شامل یک مقدمه و ۹ بخش است که هر بخش به سه فصل تقسیم می‎شود. در پایان، کتاب با پیوست‎های مفصلی از اسناد تاریخی، عکس‌‎ها و سال‎شمار سلسله قاجاریه و پهلوی و نخست‎وزیران ایران به پایان می‎رسد.

پیش گفتار کتاب با قلم باقر معین رییس بخش فارسی رادیو بی‎بی‎سی، در ۲۱ فوریه ۱۹۹۴ (۱۲ اسفند ۱۳۷۲) نوشته شده است.

تدوین این مجموعه بر اساس یک طرح علمی و بر محور یک چهارچوب مشخص فراهم آمده است. به این معنا که ابتدا افراد و شخصیت‌‎های مصاحبه‎شونده که از جمله سیاستمداران رژیم پهلوی و نظام جمهوری اسلامی، صاحب‎نظران، شاهدان عینی و دیگر افراد آشنا به انقلاب اسلامی، هستند به‎ عنوان منابع اصلی این پژوهش انتخاب شدند. سپس تدوین‌گران مجموعه، با بررسی نقش و تأثیر افراد و رویداد‎های انقلاب و نیز با عنایت به میزان احاطه مصاحبه‎شوندگان بر حوادث، اطلاعات و ناگفته‎های آن‎ها از این چهره‎ها خواسته‎اند که مشاهدات و تحلیل‌‎های خود را بر اساس حوزه فعالیت و عملکردشان مطرح کنند.

مصاحبه‌گر این طرح باقر معین است. وی با سفر به کشور‎های فرانسه، امریکا، انگلیس و سوییس داده‎‎ها را جمع‎آوری کرد.

او با کمک بهروز آفاق، تهیه‌کننده این مجموعه، توانست بیش از ۳۰۰ ساعت نوار از گفت‌وگو‎ها و مصاحبه‎‎های ۵۵ نفر از مصاحبه‎شوندگان را جمع‎آوری کند. افرادی مثل حاج محمد شانه‌چی، ارتشبد قره‌باغی، بختیار، علی امینی، بنی‌صدر، احسان نراقی، داریوش همایون، سایروس ونس (وزیر خارجه سابق امریکا)، ارتشبد فریدون جم و زاهدی و عده دیگری از افرادی که خود تاریخ معاصر ایران را ساختند یا در آن حاضر و ناظر بوده‌اند.

این مجموعه با کمک منابع خبری دیگر و سخنرانی‌‎ها و مصاحبه‎‎هایی که از قبل جمع‌آوری شده و در آرشیو بی‎بی‎سی موجود است، تنظیم و تلفیق و در نهایت به برنامه‎‎ای ۱۱ ساعته تبدیل شد. این مجموعه پس از چند سال تلاش به اتمام رسید و در دهمین سالگرد انقلاب اسلامی، بخش اولین سخنرانی‌‎ها، با عنوان داستان انقلاب در تاریخ ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ آغاز و تا ۳۱ اردیبهشت ۱۳۶۸، ادامه پیدا کرد. «داستان انقلاب» عنوان این برنامه رادیویی بود که در ۳۶ قسمت ۳۰ دقیقه‎ای، از بخش رادیو بی‎بی‎سی پخش شد. (ص ۳۷-۱۵)

در کتاب «انقلاب ایران به روایت رادیو بی‎بی‎سی» به اختصار انقلاب مشروطه، جنگ جهانی اول، حکومت رضاشاه، جنگ جهانی دوم، سال‎‎های آغاز سلطنت محمدرضاشاه، واقعه آذربایجان، نهضت ملی شدن نفت، واقعه ۱۵ خرداد، فضای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی دهه ۴۰ و ۵۰، سقوط پی‌درپی دولت‌ها، و اعتصاب‌‎ها و تظاهرات بررسی می‎شود که به وقایع روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ختم شد.

در بخش اول کتاب، به‎صورت سطحی و گذرا انقلاب مشروطیت مورد بررسی قرار می‎گیرد. علل و زمینه‎‎های پیدایش انقلاب مشروطه، چگونگی و شیوه‎‎های مبارزه گروه‎‎ها و اقشار و همچنین شعار‎ها و اهداف آن و بسیاری مسائل دیگر ناگفته می‎ماند. (ص ۶۷-۳۹)

بخش دوم کتاب، پایان کار رضاشاه و اوضاع ایران در آغاز جنگ جهانی دوم را روایت می‎کند. در این بخش چگونگی اشغال ایران به‌وسیله متفقین، تسلیم ارتش ایران، استعفای رضاشاه از سلطنت، قضیه آذربایجان، نهضت ملی شدن نفت، واقعه ۳۰ تیر تا سقوط مصدق مورد مصاحبه قرار می‎گیرد. مصاحبه‎‎ها و گفتار‎ها باوجود شیوه‎‎های بیان و مواضع متفاوت مصاحبه‎شوندگان، چنان به هم پیوند خورده‌ که تصویری از حوادث رخ داده ارائه می‎کنند. (ص ۱۰۵-۷۷)

موضوع بخش سوم پیامد‎های ۲۸ مرداد نام دارد. این بخش به دولت دکتر امینی و اصلاحات شاه، انقلاب سفید و مخالفت روحانیون، واقعه ۱۵ خرداد تا تبعید امام خمینی می‎پردازد. (ص ۱۴۷-۱۱۵)

در بخش چهارم این کتاب، به احزاب سیاسی و مبارزات مسلحانه علیه رژیم پهلوی پرداخته شده و در این میان نهضت آزادی، جبهه ملی، گروه‎‎های چریکی مورد بررسی و تجزیه قرار گرفته است. (ص ۱۸۵-۱۵۵)

بخش پنجم کتاب فضای اجتماعی و فرهنگی را تشریح می‎کند. در این بخش به تفضیل، تاریخ ارتش به‎عنوان یکی از پایه‎‎های مهم قدرت شاه در سرکوب قیام‌‎ها و تظاهرات مردمی، مورد بررسی قرار می‎گیرد. چگونگی تبعید حضرت امام در ۱۳ آبان ماه ۱۳۴۳ از وقایع دیگری است که مصاحبه‌شوندگان به آن اشاره می‎کنند. (ص ۲۲۷-۱۹۵)

مباحث مطرح شده در بخش ششم کتاب، زنجیره‎‎های چهلم‌‎ها و دولت آشتی ملی نام‎گذاری شده است. چگونگی حوادث جمعه سیاه، مقابله با حکومت نظامی و تبعید آیت‎الله خمینی به پاریس سرفصل‌‎های این بخش است.

بخش هفتم و هشتم به تظاهرات مردمی و تشکیل دولت بختیار می‎پردازد و در نهایت در بخش نهم با پیروزی انقلاب اسلامی و بازگشت حضرت امام به ایران خاتمه می‎یابد.

نقدو نظر

در کنار جنبه‎‎های یادشده، باید از برخی لغزش‌‎ها یا خلأ‎های تاریخی نیز یاد کرد که در این کتاب دیده می‎شود.

در فاصله سال‌‎های پیروزی مشروطیت در ۱۲۸۵ تا کودتای ۱۲۹۹، جنبش‌ها، خیزش‌‎ها و نهضت‌‎های فراوانی در ایران اتفاق افتاد که در برخی از آن‎‎ها آرمان‌‎های بلندی تعقیب می‎شد. این آرمان‌‎ها بی‌شباهت به برخی شعار‎ها و اهداف انقلاب ۱۳۵۷ نبود که در این اثر، کمتر نامی از آن‎‎ها به میان آمده است. مداخله‎‎های فزاینده قدرت‌‎های خارجی و معاهدات استقلال براندازی چون قرارداد‎های ۱۹۰۷ - ۱۹۱۵ و نیز قرارداد تحت‎الحمایگی ۱۹۱۹، مورد بررسی قرار نگرفته و بعضا با تحلیل‌‎های ناقص و یک‎سویه به گفت‌وگو گذاشته شده. خلأ‎هایی از این دست در جا‎های دیگر هم به چشم می‎خورد. از جمله ارتشبد فریدون جم، روزنامه «شورش» به سردبیری کریم پورشیرازی را با روزنامه «مرد امروز» به مدیریت محمد مسعود اشتباه گرفته است. (ص ۱۲۲-۱۲۱) در کنار آن برخی رویداد‎ها به‎درستی تحلیل و تبیین نشده. رویداد‎هایی مثل ماجرای حکومت نظامی در اصفهان که مصاحبه‌شوندگان از بیان دلیل اعتراض مردم این شهر خودداری کرده‌اند (ص۳۲۷) و یا از برخی جریان‌‎های بسیار مهم چشم‎پوشی شد که به‎عنوان نمونه می‎توان به جشن‌‎های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی، روابط خارجی ایران در سال‎‎های دهه ۴۰ و ۵۰ و فعالیت‌‎ها و عملکرد‎های ساواک و نیرو‎های امنیتی اشاره داشت.

البته نباید فراموش کرد که بسیاری از این حقایق، قربانی اهداف سیاسی شده. اگر از پراکندگی مطالب بگذریم، این نوشته با ارائه اطلاعات و آگاهی‌‎های مفید به تنویر گوشه‎‎هایی از تاریخ معاصر ایران می‎پردازد و در نوع خود جدید و تازه به‎شمار می‎رود.