فقط مداحان جوان بخوانند!

عاشورا، تنها عزایی است که این همه آدم از ته دل، در آن سروده اند، خوانده اند و نوحه کرده اند. بعضی ها می گویند در مداحان قدیمی، عیار عشق بالاتر بوده. ولی عیار عشق را راحت نمی شود محک زد. آنچه که معلوم است، این است که مطمئنا بیشتر از امروزی ها اهل سعی بوده اند.

یک شبه و چند روزه و با دوره های فشرده، کسی مداح نمی شد. سال ها استاد می دیده اند، پای منبر می نشسته اند و شاگردی می کرده اند. این مطلب را اختصاص دادیم به قدیمی تر ها، به پیرغلام ها.

چی می پوشیدند؟

مداحی بدون لباس مخصوص، معنا نداشت. به کسی اجازه این کار را نمی دادند. «پالتو بلند، عرقچین یا فینه و عبا» لباس رسمی مداحی به حساب می آمد.

دوختن لباس مداحی کار هر کسی نبود. خیاط هایی که این لباس ها را می دوختند، شناس بودند. چند خیاط مخصوص برای این کار بود. حاج جمال الدین عبدالوهابی یکی از مداح هایی بود که شغل اصلی اش خیاطی بود. دوخت لباس مداحی خیلی ها را او انجام می داد.

«حاج حسن سلیمی»، معروف به «حسن خیاط» هم از خیاطان معروف لباس مداحی بود. عبای مداحی از چند جا تأمین می شد، مشهد، قم، کربلا، نجف و عربستان. اما عمده اش از مشهد می آمد، چون ارزان تر بود.

عبای مداح ها، تابستان و زمستان با هم فرق می کرد. تابستان ها، عبای مشکی نازک استفاده می کردند، زمستان ها، عبای کرکی «پشم شتر» که زرد و ضخیم بود. مداح، در تابستان بعد از اتمام مجلس، عبا را دست می گرفت و بر می گشت. اما زمستان ها، لازم می شد عبا را روی سرش بکشد تا از سرما در امان بماند.

حتی گاهی از آن به عنوان شال گردن استفاده می کردند. حنجره مداح نباید سرما می خورد. این از نکات مهم بود. عرق چین، کاربردهای زیادی داشت. غیر سیدها، یا به قول مردم مداح های «عام»، از آن استفاده می کردند. موی سر مداح، نباید از حدی بلندتر می شد و عرقچین ، معیار خوبی برای آن بود. عرق چین باید راحت روی سر می نشست و روی موها خط نمی انداخت.

سیدهایی که مداحی می کردند، فینه عراقی سر می گذاشتند. نوعی کلاه مخروطی شکل که از داخل حصیری بود و رویش با جیر قرمز پوشانده می شد. یک پارچه سبز هم به صورت باند، دور این کلاه می بستند. اگر یک مداح عام، از این نوع کلاه می خواست استفاده کند، باید به جای باند سبز، ترکیبی از نوارهای کرم و مشکی، دور کلاه می بست. مداح های قدیمی و معروفی مثل، سیدخلیل خانیان و سیدرضا مؤذن هنوز هم از کلاه فینه استفاده می کنند.

چقدر می گرفتند؟

پول را داخل پاکت و کنار سینی چای می گذاشتند و اصطلاحا به آن «پای سینی» می گفتند. هیچ وقت پول را نمی شمردند. گاهی وقت ها هم اصلا نمی گرفتند، چون شأن ائمه علیهم السلام را بالاتر از مادیات می دانستند.

رسم بود که چه فقیر دعوت کند چه غنی، مداح باید برود. حوالی جنگ جهانی دوم، 60 سال پیش وقتی کارمندها 7 ریال می گرفتند، مداح ها 1 ریال درآمد ماهانه شان بود.

چه رسم و رسومی داشتند؟

همیشه با وضو می خواندند. رسم بود که روی پله دوم سبز می ایستادند و هیچ وقت بالاتر نمی رفتند. پله های بالاتر جای سخنران بود. مداح با لباس کامل و مرتب در مجلس حاضر می شد. اگر هم در جمع، بزرگ تر یا استادی بود، نمی خواند، مگر این که از او اجازه و رخصت بگیرد. هر مداح، بسته به تخصصی که داشت، شناخته می شد. از این نظر، مداح ها سه دسته بودند:

- مصیبت خوان (از مداحانی که الان هستند، آقای علی انسانی مثلا مصیبت خوان است)

- قصیده خوان (مثلا الان آقای سیدمحمد موسوی، حاج علی ترابی و حاج رضا مهاجرانی قصیده خوان اند.)

- نوحه خوان (مثل حاج احمد صالح).

نوحه خوان معمولا ادامه دهنده مجلس می شد و کمتر برنامه را شروع می کرد. مداح ها براساس نوع مجلسی که در آن شرکت می کردند هم سه دسته بودند:

- روضه ای، مثل حاج حسین خدامی، حسین محمدی و ...

- ختم و ترحیم، مثل حسین باقری، قهار و ...

- هیأتی، مثل حاج رضا مهاجرانی، علی ترابی و ذبیح الله ترابی

اداره هر کدام از مجلس ها روش و قلق خاص خودش را داشت. کسی که مداح مجلس ختم می شد، می بایست قاری قرآن خوبی هم باشد و دست کم چند آیه ای را از بر داشته باشد. روضه خوان می بایست راوی خوبی باشد و شعر آسانی که همه بفهمند، بخواند. مداح هیأتی هم این توانایی را داشت که شور و حال در مجلس ایجاد کند.

چطور شاگردی می کردند؟

ورود یک جوان به عرصه مداحی، راحت نبود. حتی در جمع های خودمانی هم کسی که دوره شاگردی را خوب طی نکرده بود، وارد نمی شد. به تدریج و به اذن استاد وارد می شدند. پای منبر استاد بودند و کارش را زیر نظر می گرفتند. گاهی به اجازه استاد، دو خط می خواندند، آن هم با ترس و لرز.  بعدها هم اگر در مجلس استاد یا بزرگتری می آمد، امکان نداشت شاگرد مداحی کند.

همه مداح ها دوست داشتند فرزندشان وارد این کار شود. جنبه معنوی داشت و البته جایگاه اجتماعی. معمولا هم این اتفاق می افتاد و پسر، راه پدر را می رفت. اما معمولا استاد پسر، پدر نبود. پدر با اعتباری که داشت، پسر را به اساتید معرفی می کرد. چون هر شاگرد باید چند استاد را تجربه می کرد. البته دست آخر، پسرها مثل پدرشان و متأثر از او می خواندند و این باعث می شد اسم پدر زنده بماند.

علی ترابی پسر ذبیح الله ترابی، مداح قدیمی و نابینا از همین دست پسرهاست. کلا مداح ها به اسم کوچک و اسم پدر یا استاد معروف می شدند. مثلا «حاج محمد مرشد اسماعیل». شاگردی این طور نبود که خانه استاد بروند. استاد، منبر می رفت و شاگردها همیشه در مجلس اش حاضر بودند و کارش را زیر نظر می گرفتند. استاد قبل از هر چیز، به شاگردهایش شعر می داد تا روی آن تمرین کنند. از شعرهای ساده شروع می کردند. با ضرب آهنگ بیشتر و بحر کوتاه تر.

ویژگی دیگر این شعرها که خیلی مهم بود، پندی بودن مضامین آن بود. به این شعرها «غزل پند» می گفتند. این مسأله، حکمت داشت. مداح، قبل از هر چیز، باید «مبلغ اخلاق» از کار در می آمد. شاگرد، از محضر چند استاد استفاده می کرد. او، باید چهار بخش مهم را یاد می گرفت تا مداح شود. معمولا این طور بود که برای هر کدام، یک استاد داشتند. اما دست آخر، یکی استاد اصلی می شد. مداح جوان، در پایان به سبک و سیاق یکی از استادانش در می آمد.

شعرها را چطور انتخاب می کردند؟

آن زمان، کتاب به ویژه کتاب شعر، کم بود. اگر هم کسی دسترسی داشت، کمتر از شعر کتابی استفاده می کرد. مداح ها اشعارشان را از دو راه به دست می آوردند. یا از کتاب های قدیمی و نایاب، شعرِ خوانده نشده خوب پیدا می کردند یا از شاعرها، شعر اختصاصی می گرفتند. شاعرها، علاقه داشتند شعرشان خوب خوانده شود و تأثیرگذار باشد، برای همین، اگر احساس می کردند کسی شعرشان را خوب نمی خواند، به وی شعر نمی دادند. خرید و فروش شعر خوب و دست اول به راه بود. یادداشت کردن شعر مداحی در مجلس، کار خوبی به حساب نمی آمد و مداح مورد نظر ناراحت می شد. کتاب های معروف شعر برای مداحی و نوحه خوانی، خزائن الاشعار مرحوم جوهری، چاپ دهه30، دیوان فؤاد کرمانی، دیوان دکتر قاسم رضی، دیوان صغیر اصفهانی، دیوان شیخ محمد حسین غروی کمپانی و... بود. هنوز هم بعضی از شعرهای این کتاب ها خوانده نشده و تازه است. مداح باید از حفظ می خواند و نوحه سرایی می کرد. اصولا یکی از معیارهایی که نشان می داد مداح به درد بخور و زحمت کشیده است، همین بود. روخوانی، مذموم بود و کسی جرأت نمی کرد. می گفتند طرف استاد ندیده و دود چراغ نخورده. همین نکته باعث شده بود تا دو سال به تازه کارها اجازة خواندن ندهند و او باید در این مدت، اشعار را حفظ می کرد و به قول معروف، از بر می شد.

زمان بندی یک مجلس مداحی و سینه زنی

ابتدا مداح شروع می کرد به خواندن غزلی اخلاقی درباره تواضع، عبادت و ... با این روش، غلغله تمام می شد و کم کم حواس مردم جمع می شد. مرحله بعد، خواندن یک رباعی بود که در دستگاه شور خوانده می شد. با این رباعی، معلوم می شد مداح می خواهد درباره چه کسی بخواند. سوز انداختن در دل مخاطب، از این جا شروع می شد. چراغ ها کم کم خاموش می شد. مداح زمینه نوحه را می خواند و دوبندی را که حاضران باید تکرار کنند، آن قدر می گفت تا همه یاد بگیرند. به این دو بند، سر نوحه هم می گفتند. اولین سینه را باید میاندار می زد. وسط می ایستاد و بقیه دورش حلقه می زدند. میاندار معمولا قد بلند بود تا همه جای مجلس را ببیند و سعی می کردند از سادات باشد. بعد نوبت به سینه سنگین می رسید. فاصله بین دو ضرب سینه، 2 تا 3 ثانیه بود. این مرحله، طولانی بود. در این مرحله، سینه زن ها، دو دسته می شدند و دور حسینیه می چرخیدند. وقتی دسته اول همراه با سینه زنی، عبارتی را تکرار می کرد. دسته دوم پشت سر آن ها حرکت می کرد. معمولا هر چرخش دور حسینیه حدود 10 دقیقه طول می کشید.

مداح در پایان چرخش، چند بند می خواند تا دو دسته، آن را همزمان تکرار کنند و سینه زنی را تندتر یا آهسته تر کنند. در یک لحظه که بین مداح و میاندار مشخص بود، میاندار مظلوم کشی می کرد. فریاد می زد. «مظلوم» و همه جواب می دادند «حسین»، به سر و صورت می زدند و هروله کنان دور می چرخیدند.

مداح با دعا و ذکر مصیبت، شور را کنترل و مراسم را تمام می کرد.