افزایش حضور زنان در اقتصاد ایران

هدف زنان از تحصیلات دستیابی به مشاغل و مناصب تخصصی است اما در آمار رسمی نوعی فرافکنی در این حوزه وجود دارد.

جامعه انسانی متشکل از دو جنس است که هر یک برای تحقق جامعه کامل و رو به رشد، دارای نقش و کارکرد هستند. تقسیم جامعه به دو گروه مرزبندی شده زنان و مردان، بیش از آن‌که به نفع زنان باشد، در راستای محدودیت و تمایز آنان است در حالی که آنان نیز به فراخور تخصص، توانایی، دانش و... خود نقشی را در جامعه برعهده دارند و تفاوتی از نظر فعالیت و پیشبرد اهداف جامعه بین دو جنس دیده نمی‌شود؛ با این همه باید اشاره کرد که تفاوت فیزیولوژی بین زنان و مردان، باعث ایجاد تفاوت‌هایی در برعهده گرفتن برخی مشاغل و نقش‌ها به وجود می‌آورد.
درباره وضعیت تحصیلات دانشگاهی و حضور زنان در دانشگاه و بازار کار باید در ابتدا اشاره کرد که از سال ۱۳۵۳ تا کنون روند مستمر و خطی را در تغییر نظام توزیع قدرت در خانواده در جریان است. روند تصمیم‌گیری در خانواده‌ها به سمت دموکراتیک شدن و کاهش نقش مردان در تصمیم‌گیری‌ها حرکت می‌کند. در سال ۷۲،۱۳۵۳ درصد پاسخگویان، مردان را تصمیم گیرنده اصلی خانواده ذکر کرده‌اند. در حالی که در سال ۱۳۸۳ این نسبت به ۳۳ درصد کاهش یافته است.
 در این گزارش به بررسی زنان تحصیل‌کرده و آینده شغلی پیش روی آنان خواهیم پرداخت.

۱.    آمار زنان تحصیل‌کرده در ایران
تحصیلات زنان بعد از رایگان شدن در ایران، به مرور و با پذیرش فرهنگی جامعه مبنی بر تحصیل دختران، همواره روندی رو به رشد داشته است. در سال تحصیلی ۱۳۵۷ - ۱۳۵۸ شمار دانشجویان کشور ۱۷۵۶۷۵ نفر بوده که ۳۰/۸ درصد آنان را زنان تشکیل می‌دادند، شمار مجموع دانشجویان دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی دولتی و دانشگاه آزاد اسلامی در سال ۷۵ - ۷۶ به ۱۱۹۲۵۳۸ نفر بالغ گردید که سهم زنان در این میان ۳۸/۵ درصد بود، در سال تحصیلی  ۱۳۸۰ - ۱۳۷۹، شمار کل دانشجویان به ۱۵۷۷۰۰۰ رسید که ۴۷/۳ درصد آنان را زنان تشکیل می‌دادند؛ در سال ۱۳۹۰، این تعداد به ۴۱۱۷۲۰۸ نفر در کل کشور رسید.
 


به عبارت دیگر در سال ۱۳۵۵ نرخ باسوادی ۵۹ درصدی مردان در برابر نرخ باسوادی ۳۶ درصدی زنان به شکاف ۲۳ درصدی نرخ باسوادی زنان و مردان اشاره دارد و ۳۰ سال بعد، در سرشماری سال ۱۳۸۵، شکاف بین درصد باسوادی زنان و مردان، به طور محسوسی کاهش یافت و به ۸ درصد رسید (نرخ باسوادی ۸۹ درصدی مردان و ۸۱ درصدی برای زنان).  
برخی آمار بالای ورود زنان به دانشگاه را با زنانه شدن دانشگاه عنوان می‌کنند و به طور ضمنی، به آسیب‌شناسی این پدیده می‌پردازند؛ در حالی حق تحصیل برای زنان و مردان طبق قانون اساسی برابر در نظر گرفته شده است و نباید به این پدیده با دیده اغماض نگاه شود. این تک بعدی دیدن، باعث لطمه به فعالیت زنان در اجتماع می‌شود چرا که آنچه مهم است، نه ورود زنان به دانشگاه، بلکه حضور آنان در بازار کار رسمی و تخصصی و فعالیت اقتصادی آنان به تبع تخصص زنان است. در ادامه به دلایل تمایل زنان به تحصیل اشاره می‌کنیم.

۲.    علل روی آوردن زنان به تحصیلات  عالی دانشگاهی
در جامعه کنونی ایران، علل ساختاری و فردی فراوانی را برای ورود زنان به دانشگاه و ادامه تحصیل در سطوح عالی بر می‌شمردند. می‌توان برخی علل ساختاری را همانند تورم، مصرفی شدن خانواده، رشد تبلیغات و کالاهای مصرفی، جهانی شدن، گسترش ارتباطات و... در تمایل زنان برای ورود به دانشگاه و پس از آن جامعه برشمرد؛ در حالی که دلایل فردی را می‌توان به استقلال‌طلبی، رشد فردی، کسب درآمد، حضور فعال در جامعه و به طور کلی دستیابی به منابع قدرت و ثروت ذکر کرد.
آمارهای مربوط به نرخ ثبت نام در مقاطع مختلف تحصیلی (به استثناء ثبت نام دوره ابتدایی ) نشان می‌دهد که از سال‌های ۱۳۷۰ به بعد، حرکت رو به رشدی جهت کسب مدارج بالای تحصیلی در زنان جامعه آغاز گردیده و کاهش فاصله قابلیت‌های علمی زنان و مردان نشان‌گر شرایط فرهنگی مناسب برای رفع تبعیض علیه دختران و زنان می باشد؛ در اولین آزمون سراسری که بعد از انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۶۲ برگزار شد از مجموع ۳۱۲ هزار و ۶۸۵ نفر شرکت کننده، ۱۳۱هزار و ۴۲۷ نفر زن و ۱۵۱هزار و ۲۵۸هزار نفر مرد بودند.

۳.    آمار زنان در پست‌ها و مناصب بالای شغلی
حضور کم‌رنگ زنان در عرصه‌های مختلف شغلی از جمله پست‌های مدیریتی، قانون‌گذاری نیز به وضوح دیده می‌شود، به طوری که بر طبق آمار حضور زنان در سطوح مختلف مدیریتی در سال ۱۳۷۵، ۷۲۶ نفر اعلام شده که ۲۷/۰ درصد در سطح مدیران عالی، ۹/۲۰ درصد در سطح مدیران میانی و ۸۳/۷۷ درصد در سطح مدیران پایه بوده‌اند. البته طی سال های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۰ تعداد مدیران زن با ۳۲/۱۰ درصد رشد سالانه، از ۷۲۶ نفر ۱۱۲۸۶ نفر افزایش یافته است.
طبق آمار سال ۱۳۸۰ دو وزارتخانه بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و امور اقتصادی و دارایی به ترتیب با دارا بودن ۶۴/۲۵ درصد و ۳۱/۱۹ درصد از سهم کل مدیران، بیشترین تعداد مدیران زن را داشته‌اند و وزارت دفاع با ۰۹/۰ درصد، مجلس شورای اسلامی با ۲۵/۰ درصد، ‌وزارت امور خارجه با ۶۷/۰ درصد از سهم کل مدیران کمترین تعداد مدیر زن را در بین دستگاه‌های دولتی دارا بوده‌اند؛ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز تنها دستگاهی است که در سال ۱۳۸۰ هیچ مدیر زنی در آن فعالیت نداشته است.
حضور کمرنگ زنان در پست‌های مدیریتی عالی با توجه به ابعاد رشد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی کشور نشان می‌دهد که جامعه ایران نسبت به حضور زنان در پست‌های عالی مدیریتی با حساسیت رفتار می‌کند. آمارها نشان می‌دهد که میزان اشتغال زنان با تحصیلات آنان ارتباط تنگاتنگ دارد به طوری که میزان اشتغال در زنان دارای تحصیلات عالی ۴ برابر زنان دارای تحصیلات متوسطه و ۱۳ برابر زنان بی‌سواد است.

 

این وضعیت برخاسته از فرهنگ و عرف است که حضور زنان در مشاغل بالای کشور را کمتر از مردان می‌کند. براساس موج پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در سال ۱۳۸۲، اکثریت جامعه در سال ۸۲ با اشتغال زنان، یعنی حدود ۷۵ درصد موافق بودند. در حالی که مردان متاهل با اشتغال همسران خود موافقت چندانی ندارند. این نسبت در سال۱۳۵۳، ۷۴ درصد و در سال ۱۳۸۳ به ۶۹ درصد کاهش یافته است. یعنی تغییر چندانی نداشته است.
هم‌چنین باید اشاره کرد که براساس چکیده نتایج طرح آمارگیری نیروی کار سال ۱۳۹۰ که از سوی مرکز آمار ایران انتشار یافته است، نرخ مشارکت اقتصادی در کشور ۳۶.۹ درصد است که این نرخ در مناطق شهری و روستایی به ترتیب ۳۵.۸ و  ۳۹.۸ درصد اعلام شده است.
براساس این گزارش، پایین بودن نرخ مشارکت اقتصادی در میان زنان در حالی است که نرخ بیکاری زنان در جامعه نزدیک به دو برابر مردان است. نرخ بیکاری مردان و زنان در سال گذشته به ترتیب ۱۰.۵ و ۲۰.۹ درصد بوده است.

۴.    بیشترین فرصت‌های شغلی در ایران برای زنان
با توجه به آمار رسمی موجود، مشاغل احراز شده توسط زنان اغلب در مشاغل خانگی است و تنها ۱۳ درصد از زنان در مشاغل غیرخانگی مشغول به فعالیت اقتصادی هستند. هم‌چنین باید گفت که تفکیک شاغلان به گروه‌های عمده شغلی و به تفکیک جنسیت، براساس اطلاعات منتشره از سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵، نشان دهنده این است که ۲۹/۶ درصد از کل شاغلان زن را متخصصان و ۲۰/۱ درصد نیز به گروه صنعتگران و کارکنان مشاغل مرتبط اختصاص دارد. هرچند به نظر می‌رسد که عمده نیروی کار شاغل در گروه صنعتگران و کارکنان مشاغل مرتبط فاقد تحصیلات عالی باشند.
مقایسه نسبت دانش‌آموختگان دختر دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور به کل دانش‌آموختگان (۴۹/۸ درصد) با نسبت زنان متخصص شاغل به کل متخصصان شاغل (۴۲/۸ درصد) نشان دهنده این است که بیشتر زنان دارای تحصیلات عالی جذب بازار کار شده‌اند و بخش کمی از آنان بنا به دلایلی مانند عدم تمایل فرد برای ورود به بازار کار و یا مرتبط نبودن تخصص فرد با نیازهای بازار کار در بازار کار جذب نشده‌اند. به همین دلیل در حالی که سهم گروه‌های شغلی قانون‌گذاران، مقامات عالى‌رتبه و مدیران، متخصصان و تکنسین‌ها از کل شاغلین در حدود ۱۸ درصد و سهم مردان شاغل در همین گروه‌ها از کل شاغلین مرد حدود ۱۴ درصد است اما سهم زنان شاغل در این سه گروه از کل شاغلین زن به ۴۰ درصد افزایش می‌یابد. به عبارت دیگر زنان برای ورود به بازار کار نیاز بیشتری به تخصص و تحصیلات عالی دارند و همین امر یکی از دلایل اصلی میل به حضور زنان در دانشگاه است.
عادل آذر، رییس مرکز آمار ایران با توجه به سرشماری سال ۹۰ معتقد است که بازار کار کشور هنوز به طور کامل آماده پذیرش زنان نیست و این بازار به طور عام برای مردان مهیا شده است. نوع کار هم اکنون بیشتر مردانه است و زنان نمی‌توانند در بسیاری از مشاغل مردانه به کار گرفته شوند. وی در خصوص کاهش نرخ مشارکت اقتصادی زنان در سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ که از ۱۴.۱ به ۱۲.۶ درصد تقلیل یافته است، گفت: به طور عام نمی‌توان دو سال را با یکدیگر مقایسه کرد.  
براساس مستندات قانونی باید بیان نمود که سیاست‌های اشتغال زایی زنان تحصیل‌کرده و تحصیل‌نکرده در بازار کار دیده شده است اما طبق مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی با عنوان «سیاست‌های اشتغال زنان در جمهوری اسلامی ایران» شغل اصلی زن را همسری و مادری عنوان کرده است. ماده ۵ این مصوبه کلیه مشاغل را با نگاهی جنسیتی به چهار دسته تقسیم کرده است:

•     مشاغلی که با ویژگی‌های بانوان از لحاظ روحی و جسمی متناسب باشد؛ مانند علوم آزمایشگاهی، مهندسی الکترونیک، داروسازی، مددکاری و مترجمی.
•    مشاغلی که پرداختن به آن از سوی زنان مطلوب شارع است مثل مامایی و رشته‌های پزشکی و تدریس.
•    مشاغلی که هیچ گونه مزیت و برتری در آن برای شاغلان زن و مرد وجود ندارد و ملاک انتخاب آن تخصص یا تجربه است و نه جنسیت مثل کارگری ساده.
•     مشاغلی که به دلیل منع شرعی یا شرایط خشن کار و یا به دلیل ارزش‌های اعتقادی-فرهنگی و اجتماعی برای بانوان نامناسب است. مانند قضاوت و آتش‌نشانی.

شرایط نابرابر کار برای زنان نسبت به مردان چه از جهت استخدام، دستمزد و امکان ارتقای به سطوح بالاتر، باعث می‌شود اشتغال زنان ویژگی‌هایی داشته باشد که با توجه به ساختار فرهنگی اقتصادی و اجتماعی هر جامعه فرق می‌کند.

۵.     مهم‌ترین مشکلات زنان برای اشتغال
بر اساس رهیافت تضاد ساختاری، منشا اصلی منازعات بین زنان و مردان که در جامعه کنونی شکل گرفته را می‌توان به دلیل توزیع نامتوازن منابع قدرت و ثروت و هم‌چنین سرمایه‌های در اختیار جنسیت‌ها در عرصه‌های مختلف اجتماعی دانست و محور اصلی را تضاد منافع مادی این دو گروه که در جامعه هم‌زیستی مکانی و زمانی دارند، قلمداد کرد که منجر به شکل‌گیری گروه‌های مدافع حقوق زنانف زنان فعال، انجمن زنان و... می‌گردد.
برخی مطبوعات و رسانه‌ها با اغراق در جمعیت بالای دختران در دانشگاه و بازار کار، حضور پسران تحصیل‌کرده را در سال‌های آینده برتر از دختران تحصیل‌کرده می‌داند. اما این پدیده واقعیت ندارد و تنها استرس ناشی از جنگ روانی رسانه‌ای است. به گفته کارشناسان این حوزه: «افزایش‌ تمایل‌ دختران‌ به‌ تحصیلات‌ عالیه‌ دانشگاهی‌ و بالا رفتن‌ سطح‌ توقعات‌ آنها برای‌ ازدواج‌ با جوانان‌ تحصیل‌کرده‌ و هم‌کفو که‌ تا حدودی‌ طبیعی‌ هم‌ هست‌، پیشی‌ گرفتن‌ تعداد دختران‌ دانشگاهی‌ و بسته‌ شدن‌ راه‌ ورود پسران‌ به‌ دانشگاه‌ها (بخاطر سربازی‌ و یا عدم‌ موفقیت‌ برای‌ ورود به‌ دانشگاه‌)، تعادل‌ موجود میان‌ دختران‌ و پسران‌ را برهم‌ زده‌ است‌. طبیعی‌ است‌ دختری‌ که‌ دارای‌ مدرک‌ لیسانس‌، فوق‌ لیسانس‌ و دکترا است‌ حاضر به‌ ازدواج‌ با پسری‌ دیپلمه‌ و یا زیر دیپلم‌ و حتی‌ در پاره‌ای‌ موارد هم‌ پایه‌ تحصیلات‌ با خود نیست‌ و توقع‌ دارد همسری‌ برگزیند که‌ مدارج‌ تحصیلی‌ وی‌ برابر یا بالاتر از او باشد. تمایل‌ به‌ استقلال‌ طلبی‌ و دستیابی‌ به‌ فرصت‌های‌ شغلی‌ از سوی‌ دختران‌، سطح‌ توقعات‌ آنها را برای‌ ازدواج‌ بالا خواهد برد.»
از سوی دیگر باید اشاره کرد که هدف زنان از تحصیلات دانشگاهی، دستیابی به مشاغل مناصب تخصص و ورود به بازار کار است در حالی با توجه به آمار رسمی اشتغال زنان در بازار کار رسمی، نوعی فرافکنی در این حوزه وجود دارد. دکتر اقلیما، رییس انجمن مددکاری ایران در این باره معتقد است که: «به نظر می‌رسد این همه هیاهو درباره حضور زنان در بازار کار ناشی از نوعی دستپاچگی، نبود نگرش صحیح به توانمندی‌های زنان و نبود فرهنگ عمومی و نادیده گرفتن تغییرات اجتماعی و مدرنیته در جامعه است. نیاز زنان به استقلال و ضرورت کار مرد و زن برای گذران زندگی از مهم‌ترین تحولات اجتماعی طی دهه‌های اخیر نه فقط در کشور ما بلکه در تمام کشورهایی است که مدرنیته را تجربه کرده اند و نگرش مردانه به مسائل زنان باعث شده است در بسیاری از موارد، تحولات منفی اجتماعی به پای زنان نوشته شود. به عنوان مثال بسیاری هم اکنون معتقدند که حضور زنان در بازار کار، عرصه را بر مردان تنگ کرده است اما چنانچه ذکر شد فقط ۱۱ درصد زنان جامعه ما شاغل هستند و حجم عظیم بیکاری را نمی‌توان به گردن زنان انداخت.»

 

۶.    مشکلات ناشی از تداخل نقش شغلی و نقش خانوادگی برای زنان
برمبنای این‌که وظیفه اصلی زن، تربیت فرزندان و حضور در خانه بر اساس عرف، فرهنگ و قوانین شناخته شده است همواره تقابل نقشی و ایجاد تنش برای زنان شاغل وجود دارد و به همین دلیل فشار کاری مضاعفی برای بخش عمده‌ای از این گروه زنان وجود دارد.
به عبارت دیگر، یکی از وظایف مهمی که که زنان در همه جوامع با آن درگیر هستند، مسئولیت پرورش فرزندان و اداره امور خانه است. به واسطه این مسئله آنان امکان دسترسی به تخصص‌ها و آگاهی‌های سطوح بالا را کمتر دارند و هم‌چنین زمانی را که می‌توانند در شغل و حرفه خود صرف نمایند، محدود می‌کند. بنابراین به مشاغلی روی آوردند که هم نیاز به تخصص بالا نداشته باشد و هم وقت کمتری را بیرون از خانه صرف کنند. آنان نسبت به مردان از اوقات فراغت کمتری برخوردارند، زیرا به محض تمام شدن وقت کار در بیـرون، خود را به منـزل می‌رسانند تا به مراقبت ازفرزندان و رسیدگی به امور منزل بپردازند .
ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی فرمان می‌دهد: درعقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است و ماده ۱۱۰۷قانون مدنی در تعریف نفقه از مسکن – البسه - غذا و اثاث البیت که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت زن به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضا نام می‌برد. ماده ۱۱۹۹  قانون مدنی تاکید می‌ورزد که نفقه اولاد برعهده پدر است و پس از فوت پدر یا عدم قدرت او به انفاق به عهده اجداد پدری است. ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی دستور می‌دهد: شوهر می‌تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیات خود یا زن باشد منع کند؛ بنابراین طبق قانون شوهر می‌تواند تحت هر عنوان عامل تعیین کننده‌ای برای ادامه اشتغال یا قطع اشتغال زن به شمار آید.

نتیجه‌گیری
تحصیلات زنان در سراسر جهان و از جمله ایران در دهه‌های اخیر همواره با رشد صعودی همراه بوده است. مهم‌ترین دلیل برای زنان در درجه اول، اخذ مدارج علمی، خودآگاهی و ورود به بازار کار عنوان شده است. در حالی که با توجه به نرخ بالای ثبت نام کنندگان زن در تحصیلات عالی، درصد کمی از زنان در پست‌های مهم مدیریتی و شغلی فعالیت دارند.
در تفاوت بیولوژیکی زن و مرد شک و تردیدی وجود ندارد و در مورد آن اختلاف نظری نیست اختلاف نظر از اینجا شروع می‌شود که گروهی ادعا می‌کنند همان گونه که بین مرد و زن تفاوت های بدنی وجود دارد در رفتارها - نگرش‌ها و احساسات آنها نیز تفاوت است و معتقد به صفاتی مانند عاطفی بودن، لطافت، علاقمندی به رسیدگی و مراقبت از دیگران و... از ویژگی‌های زن است.
در واقع همه ما از سنین کودکی و قبل از آن که معنی پسر بودن یا دختر بودن را بفهمیم شروع به یادگیری نقش‌هایمان می‌کنیم. همواره مردها از دوران کودکی برای مشاغل بیرونی با دیدی عینیت‌گرا و واقع بینانه تربیت می‌شوند. در حالی که زن‌ها برای فعالیت‌های خانگی به میزان زیاد در انزوای اجتماعی هستند و با دیدی ذهنیت‌گرا تربیت می‌شوند.
این باور که مردها تامین کننده اصلی و غالبا منحصر به فرد معیشت اقتصادی خانواده خود هستند در جامعه ما گسترده است. در این تعبیر زن‌ها به عنوان افرادی شناخته می‌شوند که از نظر اقتصادی وابسته هستند و برای مراقبت از خانواده و کودکان در خانه می‌مانند یا برای تامین مخارج اضافی زندگی و کسب درآمد بیش‌تر به کاری می‌پردازند. وقتی این باور که مرد تامین کننده است با بیکاری گسترده و ناکافی بودن فرصت‌های شغلی همراه می‌شود، نتیجه حاصله تبعیض علیه زنان را توجیه می‌کند.
این ایده اجتماعی که به طور ضمنی بین اغلب اقشار و گروه‌های جامعه پذیرفته شده است، مبنی بر آن است که اگر تعداد مشاغل آن قدر کم باشد که نتوان به همه متقاضیان کار پیشنهاد کرد پس اولویت داشتن شغل را باید به مردان داد که نان‌آور خانواده محسوب می‌شوند و نقش ثانویه زنان در بازار کار هم چنان ادامه می‌یابد.
تفکیک جنسیتی، نقش دو گانه زنان در خانه و محل کار و پذیرش نقش زنان به عنوان مادر و همسر و عدم باور جامعه به توانایی زنان در اداره امور مشکل زنان در ارتباط با اشتغال از این جا شروع می‌شود که یک تقسیم کار نه چندان درست پیش آمده است. به این صورت که اداره امور داخل خانه صرفا وظیفه زنان است. تصور عمومی و خانوادگی در مورد کار کردن زن این است که زنی که کار می‌کند، خودش دوست دارد کار کند و ظاهرا روی درآمدی که او کسب می‌کند و اتفاقا موثر هم هست اصلا حساب نمی‌شود. به این ترتیب زنان شاغل عملا دو برابر شوهرانشان کار می‌کنند و از دو طرف تحت فشارند.


منابع
•    حکیمی، نرگس(۱۳۸۴) نگرشی بر اشتراکات و اختلافات تکوینی زنان و مردان: جایگاه زن در نظام خلقت نشریه کیهان ۱۴/۸/۱۳۸۴
•    توکلی، ژاله(۱۳۸۵) بررسی موانع اجتماعی و فرهنگی اشتغال زنان ایران در دهه های اخیر، مجله الکترونیکی فصل نو
•    آرتیدار، طیبه(۱۳۷۹) قوانین و مقررات ویژه زنان در جمهوری اسلامی ایران، ویرایش ۲، تهران: برگ زیتون.
•    تصاعدیان، بابک و نرگس رازقی( ۱۳۸۶) «بررسی پیامدهای تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی در امور آموزشی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی زنان شهرستان تفرش» در مجموعه مقالات برگزیده همایش پیامدهای تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی در ارتقای وضعیت آموزش فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی زنان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ملایر .
•    شیخان، عباس (۱۳۸۶) « بررسی پیامدهای تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی در امور آموزشی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی زنان شهرستان ملایر »در مجموعه مقالات برگزیده همایش پیامد های تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی در ارتقای وضعیت آموزش فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی زنان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ملایر .
•    رفعت جاه، مریم و سمیه قربانی (۱۳۹۰)« تاثیر سرمایه اجتماعی بر ارتقاء شغلی زنان» در پژوهش زنان، فصلنامه مرکز مطالعات و تحقیقات زنان، دوره ۹ ، ش۱.
•    فراستخواه، مقصود(۱۳۸۳)« زنان، آموزش عالی و بازار کار»، پژوهش زنان،دوره ۲، شماره۱. صص۱۴۷-۱۶۳
•    یافته‌های پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در گفتگو با دکتر محسن گودرزی
•    هاشم‌خانی، میثم(۱۳۹۱)« کودکان محروم از تحصیل و نابرابری بهره‌مندی از آموزش در کشور»،روزنامه دنیای اقتصاد در ۲۳/۲/۱۳۹۱. کد خبر: DEN- ۳۰۰۵۵۸
•    سفیری، خدیجه(۱۳۷۷) جامعه شناسی اشتغال زنان، تهران: تبیان.
•    http://www.iranzanan.ir/point_of_view/cat-۱۴/۰۰۱۴۸۷.php
•    http://www.wafa.ir/ejtemaee/eshteghal/۱۳۶۰۴.html
•    http://irna.ir/NewsShow.aspx?NID=۸۰۰۸۱۱۰۳
•    http://rc.majlis.ir/fa/report/show/۸۰۰۸۳۹


http://www.dokhtiran.com/report/1391_07_01/000589.php