اساس تفکر سلفی گری را بشناسید

هستند كساني كه سلفيان را مسلمان نمي​دانند، چون معتقدند در اعتقادات آنان اشتباهات و شبهات زيادي وجود دارد. با اين حال اين حداقل پذيرفته شده است كه سلفي‌گري اگر نه به باطن، به اسم در ذيل فرق مسلمان قرار دارد و جهان و جهانيان نيز يك سلفي را با آيين مسلماني مي‌شناسند.

بنابراين تعريف سلفي از اينجا شروع مي‌شود كه فردي است مسلمان. اما تفاوت يك سلفي با مسلمانان ساير فرق چيست؟ به زبان ساده اين‌گونه مي‌توان گفت كه يك سلفي سعي مي‌كند با بازگشت به سنت‌ها و انديشه‌هاي افراد در صدر اسلام، دين خالصي را معرفي كند كه در جهان امروز پاسخگوي نيازهاي مادي و معنوي انسان‌ها باشد. قصه اما همين‌قدر شيك و تر و تميز نيست. چنين نظريه‌اي خيلي جاها مي‌لنگد.

يك سلفي معتقد است چه در شناخت اصول دين و چه در شناخت احكام و فروع دين بايد به شيوه گذشتگان نيكوكار مراجعه كرد و از اين رو اصلي‌ترين اعتقاد يك سلفي اين است كه قرآن و سنت را حجت مي‌داند و عقل جزو اين منابع حجت نيست. آنها معتقدند درست نيست كه براي رفع شك خود آنچه قرآن گفته يا سنت بيان داشته است را انكار يا تاويل و تفسير كنيم.

عقل در اين جايگاه صرفا نقش يك شاهد و يك تائيدكننده احاديث و روايات را دارد و نه بيشتر. البته بايد توجه داشت كه متون اسلامي چون قرآن و سنت و عقايد همان افراد سلف صالح سه قرن اول بر پيروي از عقل تاكيد دارد و اين نكته مبهم است كه سلفي‌گري چرا به اين سمت و سو رفته كه عقل را از منابع حجت
حذف كند.

اعتقاد ديگر اين گروه اين است كه در عمل «بايد از صحابه و تابعان پيروى كرد؛ زيرا فهم آنان، مقياس حق و باطل است» و در اين مورد، به حديث نقل شده از رسول‌خدا(ص) استدلال مى‌كنند كه فرمود: «خيرُ القرون قرنى، ثمّ الذين يلونهم ثم الذين يلونهم...: بهترين مردم، مردم زمان من هستند. سپس مردمى كه پس از آنان مى‌آيند. سپس مردمى كه بعد از آن گروه مى‌آيند.»

آنگاه دوران هر كدام از سه گروه ياد شده را صد سال تخمين مى‌زنند كه در مجموع 300 سال مى‌شود. يكي از انتقادات جدي به سلفيان همين موضوع است كه از كجا واژه قرن را به صد سال ترجمه كرده‌اند، در صورتي كه زبان عرب و قرينه‌هاي ديگر اين موضوع را اثبات نمي‌كند​ و نيز اين مساله مبهم است كه در صورت پذيرش شيوه گذشتگان يا همان سلف صالح، در مواقع اختلاف تفاسير، تعابير يا احكام بايد به كدام‌يك از شيوه‌هاي سلف
عمل كرد؟

در عين حال، سلفي‌ها به دليل عدم دخالت عقل در حوزه تفكر و برخي تفاوت‌ها در حوزه مباني فلسفي ، به تفسيرهاي تحت‌اللفظي و ظاهرگرايانه از قرآن دست مي‌زنند و همين مساله هم به اعتقاد بسياري باعث خطاهاي تئوريك و عملي آنهاست. كار وقتي پيچيده مي‌شود كه صفات الهي مورد بحث قرار گيرد و در اين زمان است كه در نتيجه حرف يك سلفي، اعتقاد به زمان و مكان براي خدا وجود دارد كه از منظر اعتقادات شيعي و بسياري از فرق اسلامي عقيده‎اي باطل است.

مهم‌ترين اصول در انديشه يك سلفي، توحيد است. سلفي براي درك مختصات توحيد هم به انديشه سلف توجه دارد. بر اين اساس است كه در حوزه توحيد در عبادات او برخي از اعمال را منافي توحيد و شرك مي‌داند. مخالفت سلفيه با ساختن قبور براي صالحين و نيز تقرب جستن به صالحان از اين باب است. آنها معتقدند اين كار نوعي پرستش است. يكي از بزرگان سلفيه در اين باب مي‌گويد: هركس معتقد باشد اين نذرها، راهِ بردن حاجت‌ها به سوي خداي متعال است و اين كارها موجب برطرف شدن تنگدستي و سختي و باعث بازگشايي در روزي و محفوظ ماندن شهر و ديار مي‌شود مشركي است كه كشتن او واجب است. در پاسخ به اين اعتقاد سلفيان كه به طور گسترده متوجه شيعيان است، مطالب مختلفي بيان شده است، از دلايل عقلي گرفته تا دلايل نقلي و مبتني بر روايات.

كلام اين روايات و معقولات اين است كه توسل به صالحان كردن يا توجه به قبور افراد نيك، به منزله پرستش آنها نيست، بلكه صرفا وسيله قرار دادن آنها براي نزديكي به خداست.

نكته ديگر قابل توجه در انديشه سلفي پررنگ بودن مساله بدعت است. سلفيه از آنجا كه معتقد است «هر عملي كه در زمان پيامبر(ص) وجود نداشته و انجام نمي‌شده است، بعدا نيز نبايد انجام شود» اعمال و رفتارهاي بسياري را تحت عنوان بدعت نامگذاري مي‌كند. بدعت به معناي نوآوري است كه در ساحت دين، چون پشتوانه معرفتي الهي ندارد باطل است. در اين چارچوب سلفيون بسياري از اعمالي كه خود مي‌پندارند​ در زمان پيامبر(ص) نبوده است يا اين‌كه اساسا امكان وجود آن در زمان پيامبر(ص) وجود نداشته را بدعت مي‌شمارند. بدعت دانستن قطار يكي از اين نمونه‌هاست.

سلفي‌ها نه‌تنها در بعد اعتقادات و احكام فردي و عبادي، بلكه در بعد احكام اجتماعي نيز معتقد به شيوه سلف هستند. از اين بابت است كه وجود انديشه بازگشت به نظام خلفاي صدر اسلام، يعني بازگشت به «وضع پيشين» بزودي به شكل‌گيري انديشه تشكيل حكومت اسلامي منجر شد. چيزي كه اين دگرگوني را سريع‌تر كرد، مجموعه‌اي از واكنش‌هاي سنت‌گرايان در قبال سكولاريسم تركيه، تجاوز و تهديد قدرت‌هاي غربي و پيامدهاي بحران فلسطين بود كه پس از سيطره رژيم اسرائيل بر آن، به يك مساله محوري و بنيادي براي جنبش‌هاي عربي ـ اسلامي تبديل شد.

در اين چارچوب و البته با تفسيرهاي تندروانه از برخي آيات قرآن، جهاد در انديشه سلفي‌گري به عملي مهم و امروزي تبديل مي‌شود؛ مساله‌اي كه ديگر فرق مسلمان اعتقاد اينچنيني به آن ندارند.

البته اعتقاد تمام سلفي‌هاي دنيا نيز به اين شكل نبوده است. گفته مي‌شود كه بزرگاني چون سيدجمال‌الدين اسدآبادي، در اسم و نه عقيده سلفي بودند، به اين معنا كه آرزوي بازگشت مسلمانان به سيره نيكوي ابتداي اسلام را داشتند. در عين حال برخي روشنفكران كنوني عرب نيز چنين اعتقادي دارند، ولي در انديشه اعتقادي خود، سلفي نيستند. هر چه باشد پر واضح است كه حتي با فرض هدف خوب براي سلفي‌گري در طول تاريخ، مباني و روش‌هاي اين فرقه به گونه‌اي بوده است كه خطرات بزرگي چون تروريسم از آن متولد شده است؛ تروريسمي كه جامعه جهاني را تهديد مي‌كند و البته بيش از آن جامعه اسلامي و اسلام را.