زدودن شایعات با شناخت زلزله و ابعاد آن

به گزارش بولتن نيوز،  سعید نعیمی*همین دغدغه باعث شد مطلبی کوتاه در مورد زلزله، چگونگی ایجاد، تعریف بزرگی و در نهایت عوامل موثر در ظرفیت تخریبی زلزله ها البته به زبان ساده بنویسم تا علاقه مندان درک درستی از آن پیدا کنند و مطالب غیر مفید و شایعات موجب ایجاد نگرانی در خانواده ها نشود.
اگرچه در رسانه ها ، زلزله ها بر حسب بزرگی و با مقیاس ریشتر شناخته می شوند ولی آثار و میزان تخریب و تلفات زلزله ها تابع پارامترهای دیگری است که مورد بحث قرار خواهد گرفت.
قبل از ورود به بحث عوامل موثر در ظرفیت تخریبی زمین لرزه ها، مقدماتی جهت آشنایی با برخی مفاهیم نیاز است.

*علل وقوع زمین لرزه:
از میان نظریاتی که در مورد علل وقوع زمین لرزه ها پیشنهاد و بررسی شده، تئوری زمین ساخت صفحه ای بیش از همه مورد توجه قرار گرفته و پاسخ سوالات و ابهام های مربوطه را داده است.
بطور خلاصه این تئوری به ما می گوید که زمین بوسیله چند لایه پوسته های سخت پوشانده شده که این لایه ها نسبت به هم حرکت کرده و منشا وقوع زمین لرزه ها می شوند.
در مرزهای صفحه ها مکانیسم های مختلف زمین ساختی وجود داشته و از جمله پدیده کوه زایی در این مناطق اتفاق می افتد.
زمین لرزه ها عموما در ناحیه هایی که صفحه از کنار هم می لغزد و یا در زیر یک صفحه فرو می روند اتفاق می افتد.
محل صفحه های زمین ساختی، جهت حرکت صفحه ها و توزیع پشته های اقیانوسی و مقایسه آن با نقشه لرزه خیزی کره زمین موجب اعتبار تئوری زمین ساخت صفحه ای شده است.
محل لغزش دوجانبه بسترهای سنگی در یک پوسته را گسل می گوییم که عامل مستقیم ایجاد زمین لرزه می باشندـ
از این رو شناخت گسل ها بسیار حائز اهمیت می باشد ، امروزه بوسیله نقشه برداریهای زمین شناسی، توپوگرافی و عکس برداری هوایی و تلفیق اطلاعات حاصل از آنها نقشه کامل و دقیقی از گسل های کشور تهیه شده است که مطالعه رفتار گسل ها قبل از ایجاد سازه های مهم در نزدیکی آنها بسیار ضروری است.

**بزرگی یک زمین لرزه:
اندازه یک زمین لرزه رابطه مستقیمی با انرژی آزاد شده در یک زلزله دارد، بزرگی M در سال 1935 بوسیله ریشتر پیشنهاد شده است، به این صورت که وقتی نوع خاصی از لرزه سنج، ماکزیمم دامنه A میکرو متر را در فاصله صد کیلومتری از مرکز سطحی زلزله نشان دهد در اینصورت بزرگی زلرله در مقیاس ریشتر برابر لگاریتم A خواهد بود.
M=log A
چون لرزه سنج هیچ وقت دقیقا در فاصله صد کیلومتری از مرکز زلزله قرار ندارد روابط اصلاحی دیگری پیشنهاد شده است.
در نهایت باید بدانیم که لگاریتم مقدار انرژی آزاد شده در زمین لرزه ها با بزرگی زلزله در مقیاس ریشتر نسبت مستقیم دارد لذا با یک واحد افزایش بزرگی زلزله انرژی آن 32 برابر می شود و با دو واحد افزایش انرژی هزار برابر می شود.
یعنی انرژی آزاد شده در زلزله 6 ریشتری هزار برابر انرژی آزاد شده در زلزله چهار ریشتری می باشد.
حال پس از آشنایی با مفاهیم اولیه زمین لرزه و تعریف بزرگی سایر عواملی که در میزان تخریب و تلفات ناشی از یک زلزله مشخص نقش دارند را به اجمال و ذکر مثال بر می شماریم:

*** شدت کلی زلزله و جهت شتاب غالب
در زلزله بم بدلیل غالب بودن شتاب قائم - نزدیک یک g - بیشتر ساختمانهای خشتی که سختی قائم چندانی ندارند فرو ریختند. ساختمانهایی که دارای حداقل سختی در جهت قائم بودند کامل تخریب نشده و تلفات جانی کمتری ببار آوردند.

**** محتوای فرکانسی امواج زلزله و زمان تناوب سازه ها و نوع خاک منطقه
در زلزله منجیل برخی ساختمانهای بلند رشت - با دوره تناوب حدود چهار دهم ثانیه - فرو ریخته یا آسیب دیدند ولی ساختمانهای کوتاه هیچ آسیبی ندیدند، علت چنین پدیده ای را باید در نوع خاک منطقه جست که فرکانسهای خاصی از امواج زلزله بدون میرایی به شهر رشت رسیده و خسارت ببار آورند.

****عمق زلزله : زلزله های مخرب عموما از زلزله های سطحی هستند با عمق کمتر از50 کیلومتر ولی زلزله های عمیق اگرچه در فواصل بسیار دور هم احساس می شوند ولی تخریب چندانی ببار نمی آورند.

||| نکته مهم : زلزله های ناشی از آزمایشهای هسته ای دارای عمق بسیار کمی در حدود 3 کیلومتر هستند. |||
زلزله های ناشی از آزمایش های هسته ای اگرچه عمق بسیار کمی دارند ولی بدلیل آزاد نکردن انرژی زیاد و شتاب پایین و نداشتن سایر پارامترها تخریب و تلفاتی ایجاد نمی کنند.

****مشخصات فنی و سیستم لرزه بر ساختمانها
از مهمترین عوامل در مقاومت در برابر زلزله طراحی و اجرای ساختمان ها بر اساس موازین فنی و مقررات ملی ساختمانی کشور و استفاده از مصالح مرغوب می باشد.

***** مدت زمان زلزله
مدت زمانی که زمین می لرزد عامل مهمی در میزان تخریب است بدیهی است ، کوتاه بودن مدت موجب کاهش تلفات و تخریب می شود.

***** پیشگویی زلزله
اگرچه به لحاظ نظری با ثبت دائمی پارامترهایی چون کنترل تغییرات پوسته زمین و تنشهای داخلی آن، کنترل برخی ویژگیهای فیزیکی ، خواص مغناطیسی و مقاومت الکتریکی و ... امکان پیش بینی زلزله وجود دارد ولی در عمل تنها یک مورد موفق در تاریخ پیشگویی زلزله وجود دارد :
چینی ها در سال 1975 با زحمات مداوم و چندین ساله توانستند زلزله ' هایشانگ ' را پیشگویی و مردم را به خارج شهر هدایت کنند.
پس از آن زلزله های مخرب فراوانی در نقاط مختلف دنیا بوقوع پیوسته که علیرغم بررسی ها امکان پیشگویی دقیق فراهم نشده است لذا بطور کلی می توان گفت: اگرچه با توجه به سوابق تاریخی لرزه خیزی ، وجود گسل ها و سایر منابع لرزه زا ، محاسبه احتمال وقوع زلزله ای با بزرگی معین در یک منطقه امکان پذیر است ولی بر خلاف هیاهو و تبلیغات ، در عمل سود چندانی ندارد و باید ساختمانها را طوری ساخت که چنین زلزله محتملی را بدون انهدام طی کنند. یعنی برنامه ریزی و ساخت و ساز علمی و فنی و آمادگی برای زلزله های احتمالی مساله ای ساده تر و مطمئن تر از پیشگویی زلزله است.

*****ایران در کمربند زلزله
واقعیت این هست ایران در کمربند زلزله قرار دارد و با نگرانیهای گذرا و هیاهو در زمان وقوع زلزله ها و تسلیت ها و ....گرهی گشوده نخواهد شد ، باید با تکیه بر دانش فنی و استفاده از تجربه کشورهای دیگر و ساخت و ساز ایمن و اصولی ، رعایت و نظارت بر اجرای مقررات ملی ساختمان، تداوم پژوهش های کاربردی و سرمایه گذاری در تولید مصالح مقاوم وقوع تلفات مالی و جانی را به حداقل برسانیم .

******امداد رسانی در زمان وقوع زلزله
نکته آخر اینکه کمک رسانی به افراد و مناطق زلزله زده پس از وقوع حوادث موضوعی مهم است و می تواند در کاهش آلام و رنجهای مصیبت دیدگان نقش بسیاری داشته باشد، اما باید این کار بر اساس اصول علمی و مدیریت واحد بحران انجام گیرد لذا اگر تمایل و امکان کمک به آسیب دیدگان را دارید بهتر است از هم اکنون با تشکیل تیم های امداد و گرفتن آموزش های لازم برای آن شرایط آماده شوید و در آن موقعیت نیز با مشورت و راهنمایی ان.جی.او ها و نهادهای تخصصی به این کار اقدام کنید.
برای درگذشتگان زلزله های اخیر رحمت ، برای بازماندگان صبر آرزو کرده و امیدوارم همگان به ویژه مسئولین از این همه تلفات عبرت گرفته و علاوه بر نظارت مستمر بر ساخت و ساز از طریق اصلاح ساز و کار نهادهای تخصصی چون نظام مهندسی ساختمان با استفاده از تجربه سایر کشورها مثلا با تقویت سیستم ارجاع نظارت، برنامه ای جدی برای مقاوم سازی و بهسازی لرزه ای بناهای موجود آغاز کنند.
*کارشناس ارشد مهندسی زلزله