زیاد استغفار کنید که روزی را جلب می‌کند

سوره مزّمّل (73) آیه 20   

ترجمه
به یقین پروردگارت می‌داند که در حقیقت تو کمتر از دوسوم شب یا نیمی از آن یا یک سوم آن را [به عبادت] قیام می‌کنی؛ و نیز جماعتی از کسانی که با تو هستند؛ و خداوند است که شب و روز را مقدر می‌فرماید [= اندازه شب و روز به دست اوست]، می‌داند که هرگز توان مراعات [دقیق] آن را نخواهید داشت پس با شما کنار می‌آید، اکنون هرچه میسر می‌شود از قرآن بخوانید؛ می‌داند که در میان شما بیمارانی خواهند بود، و دیگرانی هم که در زمین می‌گردند در حالی که فضل خداوند را می‌جویند [روزی طلب می‌کنند]، و دیگرانی هم که در راه خدا کارزار می‌نمایند؛ پس آنچه میسر شد از آن بخوانید و نماز بپا دارید و صدقه بدهید و به خداوند وامی نیکو دهید؛ و هر خوبی‌ای که برای خودتان از پیش بفرستید آن را نزد خدا خواهید یافت بهتر و با پاداشی عظیم‌تر، و از خداوند آمرزش بطلبید که همانا خداوند بسیار آمرزنده و رحیم است.
دو کلمه «نصفه و ثلثه» دو گونه قرائت شده است:
به صورت منصوب (نصفَه و ثلثَه)، که عطف می‌شود به «أدنی»؛ یعنی سه گزینه مطرح شده چنین می‌شود: «کمتر از دو سوم شب»، «نیمی از شب» و «یک سوم شب»؛ که در میان قرائات سبع، این قرائت اهل مکه (ابن‌کثیر) و کوفه (عاصم، حمزه، کسائی)؛ و از قرائات عشر، قرائت «خلف»؛ و از قرائات شاذه، قرائت ابن‌محیصن، اعمش، زید بن علی، بوده است.
به صورت مجرور (نصفِه و ثلثِه)، که عطف می‌شود به «ثُلُثَيِ اللیل»، یعنی سه گزینه مطرح شده چنین می‌شود: «کمتر از دو سوم شب»، «کمتر از نیمی از شب» و «کمتر از یک سوم شب»؛ که در میان قرائات سبع، این قرائت اهل مدینه (نافع)، شام (ابن‌عامر) و بصره (ابوعمرو)؛ و از قرائات عشر، قرائت ابوجعفر، یعقوب؛ و از قرائات شاذه، قرائت یزیدی و حسن بصری، بوده است. (مجمع البيان، ج‏10، ص575؛ البحر المحيط، ج‏10، ص319؛ الکامل المفصل فی القرائات الاربعة عشر، ص575)  
در حالت فوق، مرجع ضمیر در دو کلمه «نصفه و ثلثه» را به «اللیل» برگردانده‌ایم؛ اما این احتمال هم مطرح شده که مرجع ضمیر، «ثلثی اللیل» باشد (مجمع البيان، ج‏10، ص575)؛ آنگاه در قرائت اول معنای آیه چنین می‌شود: «کمتر از دوسوم شب»، «نصفِ دوسوم شب [= یک سوم]» و «یک سومِ دو سومِ شب [= یک ششم]». و در قرائت دوم چنین می‌شود: «کمتر از دوسوم شب»، «کمتر از نصفِ دوسوم شب [= کمتر از یک سوم]» و «کمتر از یک سومِ دو سومِ شب [= کمتر از یک ششم]».
1) روایت شده است که پیامبر اکرم ص و عده‌ای از مومنان نیمی از شب‌ یا یک سوم یا دوسوم شب را به عبادت می‌ایستادند؛ اما این برایشان سخت بود چرا که نمی‌دانستند چه اندازه از شب مشغول عبادت بوده‌اند و گاه از ترس اینکه مبادا به اندازه لازم نشده باشد کل شب را به عبادت برمی‌خاستند تا اینکه خداوند با این آیه بر آنها تخفیف داد.
مجمع البيان، ج‏10، ص569

2) همچنین از ابن‌عباس روایت شده که مقصود از «کسانی که با تو هستند» حضرت علی ع و ابوذر است.
1) از امام باقر ع در تفسیر این آیه روایت شده است: «به یقین پروردگارت می‌داند که در حقیقت تو کمتر از دوسوم شب یا نیمی از آن یا یک سوم آن را [به عبادت] قیام می‌کنی» و پیامبر ص این چنین بود و مردم را به چنین عبادتی بشارت داد؛ اما بر آنان سخت آمد و اینکه فرمود «می‌داند که هرگز توان مراعات [دقیق] آن را نخواهید داشت» قضیه این بود که گاهی شخصی برمی‌خاست و نمی‌دانست چه موقعی شب به نیمه می‌رسد یا دو سوم شب شده است؛ و گاه تا صبح [برای عبادت] قیام می‌کرد از ترس اینکه مبادا آن را حفظ نکرده باشد [= به اندازه لازم قیام نکرده باشد] پس خداوند این آیه را نازل کرد که «به یقین پروردگارت می‌داند که در حقیقت تو قیام می‌کنی کمتر از دوسوم شب» تا آنجا که فرمود «می‌داند که هرگز توان مراعات [دقیق] آن را نخواهید داشت» و می‌پرسید چه موقعی نصف شب و چه موقعی یک سوم شد؛ پس این مطلب نسخ شد با «اکنون هرچه میسر می‌شود از قرآن بخوانید»؛ و بدانید که هیچ پیامبری نیامد مگر اینکه نماز شب آورد؛ و هیچ پیامبری نماز شب را برای اول شب نیاورد.
تفسير القمي، ج‏2، ص392

2) از امام رضا ع از پدرشان از جدشان روایت شده است که: «پس بخوانید آنچه میسر شد از آن» برای شما که در آن، خشوع دل و صفای باطن دارید؛ و «نماز را بپا دارید» بر اساس حد و حدودی که خداوند بر شما واجب فرموده است.
فقه القرآن (راوندی)، ج‏1، ص127؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏10، ص576

3) از چندین تن از ائمه اطهار روایتی نقل شده است که حضرت امیرالمومنین ع در یک مجلس چهارصد باب از آنچه دین و دنیای انسان مسلمان را آباد می‌کند، به برخی از اصحابش آموخت. قبلا فرازهایی از این روایت گذشت، در یکی از فرازها می‌فرمایند: زیاد استغفار کنید که روزی را جلب می‌کند؛ و هر خوبی‌ای که می‌توانید از پیش بفرستید که همه را فردا نزد خود خواهید یافت.
الخصال، ج‏2، ص615

4) از امام کاظم ع در مورد صدقه فطر (=زکات فطریه) سوال شد که آیا واجب و به منزله زکاتِ [واجب] است؟ فرمودند: این از آن اموری است که خداوند فرموده است «نماز بپا دارید و زکات بدهید» و واجب است.
تفسير العیاشی، ج‏1، ص42

5) از امام صادق ع روایت شده است: سه چیز به درگاه خداوند عز و جل شکایت خواهند برد: مسجد خرابی که اهل آن مسجد در آن نماز نمی‌خوانند؛ عالمی در میان نادانان؛ و قرآنی که آویزان باشد و بر آن غبار نشسته و قرائت نمی‌شود.
الكافي، ج‏2، ص613

تدبر
1️⃣ پیامبر ص و کسانی که می‌خواهند همراه او باشند، اهل تهجد و شب زنده‌داری‌اند، در حد نیمی از شب یا یک سوم یا دوسوم شب.
ثمره اخلاقی
نمی‌شود بدون تهجد و شب زنده‌داری اهداف اسلام را پیش برد.

2️⃣ اگر انتظار اولیه از پیامبر ص و یاران واقعی‌اش این بوده که از یک سوم تا دو سوم شب را به عبادت برخیزند، این گونه نبوده که حساب و کتاب زمان از دست خداوند خارج شده باشد.
گاه در ذهن ما چنین می‌گذرد که انجام کار برای خلق خدا (حتی کار فرهنگی و دینی) چون بسیار اهمیت دارد؛ پس وقت چندانی را نباید به عبادت و خلوت شبانه و راز و نیاز با خدا اختصاص داد  و گمان می‌کنیم اگر کسی توصیه کند که مدتی طولانی از شبانه‌روز را به قیام به عبادت و تهجد اختصاص دهیم، حساب و کتاب زمان را درست نمی‌داند‼️
این ناشی از فهم نادرست ما از توان خویش و نظام اثرگذاری بر دیگران است؛ یعنی حتی اگر اقدام اجتماعی را از عبادت و خلوت با خدا بالاتر بدانیم – که البته این گونه نیست – اما باز هم برای اینکه کار فرهنگی اثرگذار باشد، باید آن تهجد شبانه را جدی گرفت.

تمثیل
ما برای مقدمات هر کاری به اندازه‌ای که برای حصول نتیجه اهمیت دهیم وقت می‌گذاریم.
یک دانش‌آموزی که قصد ‌قبولی در کنکور در یک رشته معتبر دارد، حداقل یک سال عمده برنامه‌های زندگی خود را تحت‌الشعاع مطالعه درسی قرار می‌دهد تا در کاری که تنها یک روز زمان می‌برد موفق شود؛ و اگر قبول شد و خواست به مدارج بالا دست یابد، این بار چندین سال برنامه‌های زندگی خود را متناسب با تحصیل خود تنظیم می‌کند.
این مطلب را در مورد یک ورزشکاری که قصد قهرمانی در المپیک دارد، سیاستمداری که قصد رسیدن به یک مقام دارد، و ... می‌توان مشاهده کرد.
کسی هم که قصد دارد پیام خدا را به گوش جان انسانها برساند، باید به مدت یک عمر، از یک سوم تا دوسوم شبهایش را به تقویت رابطه خود با خدایش بپردازد؛ و اگر خدا چنین برنامه‌ای برای او گذاشته، این گونه نیست که حساب و کتاب زمان از دستش بیرون باشد.
یادمان باشد همان خدایی که زمان روز و شب را مقدر فرموده است، در آیات قبل چنین دستوری به پیامبرش داد (مزمل/2-4) و در این آیه، سایر مومنانی که از این جهت پیامبر ص را اسوه خود قرار داده‌اند می‌ستاید؛ و اگر در این زمینه تخفیف داد، این یک تخفیف است، نه اینکه اصل کار مطلوب نباشد.

3️⃣ اینکه ناتوانی افراد در این حد از تهجد شبانه را با تعبیر «توبه» مورد عفو قرار داد، و دوبار توصیه کرد «پس هر مقدار که برایتان میسر است قرآن بخوانید»، و نهایتا کلام را با توصیه به استغفار ختم نمود، نشان می‌دهد که واقعا آن تهجد طولانی شبانه برای کسی که می‌خواهد کار فرهنگی انجام دهد یک ضرورت است، تا حدی که اگر در آن تخفیف دادند از او می‌خواهند به نحو دیگری آن را جبران کند و از این کم‌کاریش استغفار نماید در حقیقت، از این گونه تعابیر فهمیده می‌شود که تهجد شبانه در حد یک سوم تا دوسوم شب، امری مطلوب و ضروری برای کسی است که می‌خواهد در مسیر واقعی اسلام گام بردارد.
و اگر این زمان را تخفیف دادند، نه از این جهت است که این مقدار لازم نیست؛ بلکه از جهت مراعات حال عموم مخاطبین و در نظر گرفتن مشکلاتی است که ممکن است برای برخی از افراد پیش آید (المیزان، ج20، ص76)؛ و لذا اگر در این زمینه تخفیف داده‌اند بافاصله از او خواسته‌اند که با امور دیگری همچون قرائت قرآن و استغفار و ... خلأیی را که به خاطر انجام ندادن این تهجد در وجودش پدید می‌آید جبران کند.

4️⃣ علم خداوند به حالات بندگان، بهترین انگیزه برای انجام کارهای نیک است. (تفسیر نور، ج10، ص277)

5️⃣ خواندن و قرائت قرآن، امری است که در توفیق توبه پیدا کردن و قبولی آن موثر است.