بورس نفت ايران، جنگ پترو دلار

بولتن نیوز : در اساس تاكيد ماده 95 برنامه سوم و ماده 15 برنامه چهارم توسعه مبني بر راه اندازي بورس هاي كالايي، تاكنون دو بورس كالاي ايران شاهد معاملات محصولات فلزي، پتروشيمي و كشاورزي در كشورتشكيل شده و در حال حاضر مشغول فعاليت هستند، اما تاسيس بورس نفت به دليل حساسيت هايي كه برانگيخته ، تا اين زمان عملياتي نشده است تا اين که اخيرا با تاکييد رياست جمهوري ايران مقرر شده است تا در 12 فروردين ماه 1390 اين مهم اجرايي شود.

اين دستور از سوي وزارت امور اقتصادي و دارايي به سازمان بورس ابلاغ شده است. بر همين اساس با توجه به عرضه موفقيت آميز فرآورده هاي نفتي و پتروشيمي در بورس کالاي ايران و شفافيت بازار اين محصولات، بورس کالا و شرکت ملي پخش و پالايش مامور آماده سازي زير ساخت هاي بورس نفت در کيش شدند.
با راه‌اندازي اين بورس، نفت خام و کليه مشتقات آن در صورت پذيرش در بورس کالا عرضه خواهند شد.

گفتني است فاز نخست معاملات محصولات پتروشيمي و فرآورده‌هاي نفتي در بهمن ماه 1386 در تهران راه اندازي شد. متعاقب آن، معاملات رينگ صادراتي فرآورده هاي نفتي پتروشيمي نيز در آبان سال گذشته در جزيره کيش مورد بهره برداري قرار گرفت و با ورود نفت کوره و پس از آن نفت خام، ايران صاحب يک بورس نفت بين المللي خواهد شد.
از اوايل سال 83 كه بحث ايجاد بورس نفت مطرح شد، طبق دستور وزير نفت، دكتر عاصمي پور، مسئول مطالعه و راه اندازي آن شد. در همين راستا، كميته اي فني و تخصصي براي راه اندازي بورس نفت تشكيل گرديد. سپس مطالعات بورس نفت كشور با مشاركت يك كنسرسيوم بين المللي شروع و تفاهمنامه راه اندازي آن در ارديبهشت سال 84 امضا شد. موافقت اصولي براي راه اندازي بورس نفت، پتروشيمي و گاز نيز در تاريخ سوم مرداد سال 84 از طرف شوراي عالي بورس صادر شد. اين موافقت اصولي بدين معنا بود كه بورس نفت ايران مي توانست وارد فاز عملياتي و اجرايي شود؛ هرچند اين مهم تاكنون اتفاق نيفتاده است.

تا اين تاريخ، دليل عدم راه اندازي بورس نفت ايران، دلايل سياسي و اقتصادي و مشكلات قانوني عنوان شده است، در حالي كه ساختمان تالار اصلي بورس نفت در جزيره كيش توسط بنياد جانبازان و مستضعفان كه يكي از سهامداران عمده آن بود، خريداري شده بود.
بدون شك، بورس نفت ايران كه احتمال مي رفت نام بورس نفت خليج فارس براي آن انتخاب شود، يك تحول عظيم و تاريخي و نقطه عطفي در ساختار اقتصادي و تجاري كشورمان محسوب خواهد شد كه بخش هاي مختلف صنعتي، مالي، بانكي، بيمه، گمركي، بازرگاني، حمل و نقل، توريسم، فناوري اطلاعات و قانونگذاري كشور از آن تاثير خواهند گرفت. طبق نتايج مطالعات كميته فني راه اندازي بورس نفت كشور، در مراحل اول که تنها فرآورده هاي پتروشيمي طي سال هاي گذشته در بورس کالا داد و ستد شد، اما مقرر شده است تا نفت کوره و خام با راه اندازي قطعي بورس نفت در فروردين ماه سال 1390 در آن بازار معامله شود؛ ضمن آن که در سال 1385 ورود نفت سوآپ در اين بورس نيز مد نظر بود تا ضمن تمرين براي بخش هاي دست اندركار، زمينه لازم جهت ورود ساير محصولات نفتي به اين بورس فراهم شود.

از سوي ديگر، راه اندازي بورس نفت گام بزرگي در جهت خصوصي سازي و مردمي كردن بخش مهمي از بدنه دولت خواهد بود. تحقق اين هدف و سپردن امور به مكانيزم بازار و اطلاع رساني آنلاين و شفاف از روند معاملات، كمك بزرگي به شفاف سازي صنعت نفت كشورخواهد كرد. يكي از ضرورت هاي تشكيل بورس نفت ايران، محصول استراتژيك نفت است كه بخش اعظم درآمدهاي كشور به آن وابسته بوده و به عنوان يك مزيت نسبي مطرح است. برخي از تحليلگران خارجي به بهانه ايجاد مناقشه بيشتر بين ايران و آمريكا، هدف ايران از راه اندازي بورس نفت را تبديل پايه معاملاتي از دلار به يورو و در نتيجه كاهش ارزش دلار به عنوان ارز ذخيره جهاني و در نهايت، ضربه به سلطه جهاني دلار آمريكا مي دانند! آنها حتي اين پروژه را استراتژي هوشمندانه حكومت ايران قلمداد كرده اند. برخي از تحليلگران خارجي پا را از اين هم فراتر نهاده و مناقشه پرونده هسته اي ايران و تهديد آمريكا به تحريم اقتصادي و حمله نظامي به كشورمان را پيامد راه اندازي قريب الوقوع بورس نفت يورويي ايران تفسير مي كنند.

رايان مك گريل، يكي از تحليلگران اقتصادي آمريكا در سال 2006 ميلادي با اشاره به افزايش روزافزون واردات نفت كشورش، خطر تشكيل بورس نفت ايران را براي ايالات متحده بسيار جدي دانست، چرا كه براي اولين بار در طول تاريخ، در اين بازار در قبال بشكه هاي نفت، يورو معامله مي شود. به نظر مك گريل، اين اقدام ايران اگر با استقبال شركت هاي نفتي مواجه شود، مي تواند باعث كاهش قابل ملاحظه تقاضا براي دلار در سطح جهان شده و بدين ترتيب، ارزش دلار در برابر يورو و ديگر ارزهاي برتر را بيش از پيش كاهش دهد.

با توجه به اين كه آمريكا در حال حاضر بزرگ ترين واردكننده نفت جهان است و كسري تجاري اين كشور بسيار بالا مي باشد، كاهش ارزش دلار به اين معنا است كه آمريكا براي كالاهاي وارداتي خود مي بايد دلارهاي بيشتري بپردازد و اين امر افزايش كسري تجاري، افزايش نرخ تورم و بروز مشكلات عديده اقتصادي و اجتماعي را در داخل اين كشور به دنبال خواهد داشت.

البته از يك سو مهمترين كالاي صادراتي آمريكا، دلار است و از سوي ديگر، بازار نفت، بزرگترين بازار گردش دلار است. حال اگر يورو بتواند نقش كليدي دلار در بازار نفت را از آن خود كند، شاهد كاهش تقاضا براي مهمترين محصول صادراتي آمريكا (دلار) و در نتيجه، كاهش ارزش آن خواهيم بود.

برخي تحليلگران خارجي نظريه هاي مبالغه آميزي در اين زمينه ارايه كرده اند. به اعتقاد آنها، يكي از دلايل اصلي حمله آمريكا به عراق و سرنگوني رژيم صدام، اقدام رييس جمهور مخلوع عراق در فروش نفت در قبال يورو در سال 2000 بوده است. طبق اين نظريه، در صورت موفقيت بورس نفت ايران، ذخاير ارزي جهان از دلار به سمت يورو تغيير پيدا خواهد كرد و اين خبر بسيار بدي براي دلار آمريكا بر نظام پولي بين المللي است.

مع هذا، اين تحليلگران معتقدند با فرض اين كه يورو جايگزين دلار شود، نه تنها نياز اروپا به دلار كاهش پيدا مي كند، بلكه ژاپن هم كه بيش از 80 درصد نفت مورد نياز خود را از خاورميانه وارد مي كند، مجبور خواهد شد بخش عمده دارايي هاي دلاري خود را به يورو تبديل كند و به موازات آن، آمريكا كه بزرگ ترين واردكننده نفت جهان است، براي به دست آوردن يورو ناچار خواهد شد در مبادلات تجاري داراي تراز تجاري مثبت باشد كه چنين امري براي آمريكا بسيار سخت خواهد بود. با توجه به كليت اين نظريه كه به نظريه جنگ هاي پترو دلار معروف است، آيا هدف اصلي آمريكا از به جنجال كشيدن پرونده هسته اي صلح آميزكشورمان، جلوگيري از راه اندازي بورس نفت ايران به عنوان اولين بورس نفت خاورميانه و كشورهاي عضو اوپك بود؟

با اين وجود، تعيين پايه معاملاتي بورس نفت كشورمان را بر عهده بازار است و به هيچ عنوان تشكيل اين بازار از سوي ايران يك استراتژي سياسي و اقتصادي جهت حمله به سلطه جهاني دلار نمي باشد، اما قضيه تاحدودي ابهام برانگيز نشان مي دهد.

گفتني است در حال حاضر دو بورس نفتي بزرگ دنيا، بورس نايمكس نيويورك و بورس يي پي يي لندن هستند كه پايه معاملاتي هر دو بر اساس دلار است. جالب آن كه اين دو بورس نفتي در كشورهاي مصرف كننده فعاليت مي كنند. در اين ميان، كارشناسان مسائل بازار سرمايه كشورمان معتقدند كه آغاز به كار بورس نفت با موانع متعددي مواجه است. به اعتقاد اين گروه، ايران از سال 83 تصميم گرفته بود كه مانند چهار بورس نفت نيويورك، لندن، توكيو و سنگاپور، يك بازار متشكل جديد نفت راه اندازي كند. هدف از اين اقدام علاوه بر شفاف سازي معاملات نفت، كاهش ريسك نوسان قيمت نفت، دستيابي به خريداران بيشتر، بازاريابي براي برخي از محصولات پتروشيمي با قيمت مناسب و درآمد ارزي حاصل از داد و ستد معاملات در بورس نفت ودر نهايت، افزايش محصول ناخالا داخلي كشور عنوان شده است.

حال بايد توجه داشت که عرضه در بورس نبايد تحت كنترل باشد، زيرا متغير اصلي در بورس، قيمت بوده و تعريف و تعيين قيمت بر عهده عرضه و تقاضاي طبيعي بازار است. همچنين منطقه ناامن و بي ثبات خليج فارس مانع از عرضه مداوم نفت شركت هاي خارجي در بازار پر ريسك بورس نفت ايران خواهد شد. ضمنا بايد در نظر داشت كه يكي از دلايل موفقيت آميز بودن بورس هاي نفت لندن و نيويورك، تعداد زياد خريداران و فروشندگان و حاكم بودن يك نظام تجاري غير دولتي با ثبات ومنسجم است.

به هر حال، راه اندازي بورس نفت ايران دستاوردهاي قابل توجهي به شرح ذيل براي كشورمان خواهد داشت:
- شكستن انحصار موجود در صنعت نفت.
- ورود بخش خصوصي و افزايش سرمايه گذاري در صنعت نفت.
- دستيابي به قيمت هاي منطقي تر بر اساس قوانين بازار.
- شفاف سازي قيمت ها و شيوه معاملات.
- تشكيل يك بازار بين المللي در منطقه.
- تاثيرگذاري بورس نفت ايران بر قيمت هاي جهاني نفت.
- افزايش درآمد ارزي ناشي از داد و ستد در اين بازار.
- ايجاد قيمت پايه منطقه خليج فارس و حتي اس پك در رقابت با قيمت هاي پايه برنت درياي شمال و وست تگزاس.
- بهره برداري بيشتر از ظرفيت تجارت نفت با آسياي مركزي و خزر(به شكل سوآپ .)
- جذب سرمايه گذاري خارجي و افزايش جايگاه بين المللي ايران

 کارشناس بازار سرمایه *