برخورد تمدن ها:تصویری تاریک یا آینده ای در حال وقوع

گروه بین الملل: ساموئل هانتینگتون استاد دانشگاه هاروارد و نظریه پرداز «برخورد تمدن ها» از نام های آشنا در نظریه پردازی حوزه روابط بین الملل است. هانتینگتون بواسطه طرح نظریه "برخورد تمدن ها" مباحث بسیاری را در میان اندیشمندان و سیاستمداران جهانی برانگیخت.
او در این نظریه به جهان غرب هشدار داده‌است که در قرن آینده رویا‌رویی و برخورد جدی بین تمدن های گوناگون و از آن جمله برخورد تمدن های غرب با اتحاد تمدن های اسلامی و کنفوسیوسی حتمی است. ساموئل هانتینگتون ، از آخرین مرحله تکامل درگیری های عصر جدید، تحت عنوان برخورد تمدن ها یاد می کند.نظرات هانتینگتون چه در زمان حیاتش و چه پس از آن همواره محل بحث و نقدهای جدی از سوی اندیشمندان جهانی بوده است اما با ظهور و گسترش پدیده داعش و حرکت های بنیادگرایانه مذهبی در مناطق مختلف جهان بار دیگر نام هانتینگتون و پیش بینی او در ارتباط با برخورد تمدن ها بر سر زبان ها افتاده است. در این نوشته دکتر علیرضا شجاعی زند، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس به بررسی نظریه "ّبرخورد تمدن ها" پرداخته و انتقادات وارد بر آن را بیان می نماید. متن این نوشته به شرح زیر است:

پس از فروپاشى شوروى که به اعتبارى هم شکست کمونیسم بود و هم شکست تئورى‏هاى غربى، دوران جنگ سرد به پایان رسید و از پى آن شرایط کاملاً متفاوتى پدید آمد. تحلیل‏ هایى که از وضعیت جدید ارائه مى‏ شد، همگى از این نقطه آغاز مى‏ گردید که فروپاشى شوروى به معنى پیروزى غرب است. از میان تحلیل‏هاى ارائه ‏شده، دو نظریه توجه بیشترى را به خود معطوف کرد: یکى نظریه خوش‏بینانه فرانسیس فوکویاما بود که جهان آینده را نظامى تک‏ قطبى و تحت سیطره لیبرال دموکراسى غرب مى ‏دید و نظریه دوم به هانتینگتون تعلق داشت که معتقد بود دنیاى جدید به مرحله‏ اى نایل آمده که در آن نه کشورها و سیاست‏ پردازان، بلکه تمدن‏ها و فرهنگ‏ سازان نقش‏ آفرینان اصلى خواهند بود. وى اذعان مى‏ دارد که نظریه وى (برخورد تمدن‏ها) گرچه در مورد بسیارى از مسائل و وقایع مهم جهان پاسخ‏گو نیست، اما در مورد بسیارى از وقایع، نظیر جنگ‏ هاى داخلى یوگسلاوى، ظهور بنیادگرایى مذهبى، نزاع‏هاى داخلى روسیه، تشدید درگیرى‏هاى تجارى آمریکا و ژاپن و... توانایى چشمگیرى از خود نشان داده است.


اساس نظریه هانتینگتون بر این است که با پایان یافتن جنگ سرد، دوران نزاع ایدئولوژیک نیز خاتمه مى‏ یابد و عصر جدیدى آغاز مى‏ شود که مناقشه اصلى میان تمدن‏هاست. او بر اساس چند شاخصه فرهنگى، هفت تمدن اصلى و یک تمدن حاشیه اى را مشخص مى‏ سازد: تمدن غربى، تمدن کنفوسیوسى، ژاپنى، اسلامى، هندى، اسلاو - ارتدوکس، آمریکاى لاتین و تمدن حاشیه ‏اى آفریقایى. وى معتقد است به‏ تدریج از اهمیت مناسبات مبتنى بر کشور - ملت‏ها کاسته خواهد شد و مناسبات جدید حول این تمدن‏ها شکل خواهد گرفت و فرهنگ، مذهب و خودآگاهى تمدنى به عوامل تعیین‏ کننده تبدیل خواهد شد و از این پس به جاى مرزهاى سیاسى سابق، خطوط گسل میان تمدن‏هاست که نقاط بحران‏ خیز را پدید مى‏ آورد. از این میان، به نظر هانتینگتون کانون‏ هاى اصلى منازعات تمدنى، میان تمدن غرب از یک سو و دو تمدن کنفوسیوسى و اسلامى از سوى دیگر خواهد بود.


این نظریه در صدد است تا با ارائه تصویرى دهشت‏زا از مناسبات خصمانه میان تمدن‏ها و معرفى رقبا و دشمنان آینده و ترسیم روندهاى احتمالى مقابله و خصومت، کارگزاران سیاسى غرب را به اتخاذ تدابیر لازم و پیش‏بینى‏ هاى احتیاطى تشویق نموده، آنان را به تحکیم وحدت و انسجام درونى تمدن خود ترغیب نماید تا از مناقشات فرعى درون‏ تمدنى که موجب تضعیف موضعشان در برابر تمدن‏هاى دیگر مى‏ گردد بکاهند.

از نظر هانتینگتون، عوامل بى‏ ثباتى در آینده که مى‏ تواند زمینه‏ هاى برخورد میان تمدن‏ها را پدید آورد مى‏ تواند یکى از این حوادث باشد:

1. وقوع درگیرى‏ هاى قومى که از دو نوع بیرون نیست: محلى و درون‏ تمدنى، یا میان‏ تمدنى و بر روى خطوط گسل؛

2. حرکت‏ها و جنبش‏هاى اسلامى که به «بنیادگرایى» شناخته شده و عموماً با دو انگیزه سیاسى (مبارزه با سلطه بیگانه) و دینى (بازگشت به اسلام) صورت مى‏گیرد؛

3. پیشى گرفتن قدرت اقتصادى آسیا از غرب در مناطقى چون کره، چین و سنگاپور که رشد اقتصادى این کشورها را گستاخ و مهاجم خواهد نمود.

از طرفى دو تمدن اسلامى و کنفوسیوسى با جدیت بیشترى در صدد دست‏یابى به قدرت‏ هاى برتر نظامى‏ اند.


نظریه برخورد تمدن‏ها موافقان خاص خود را در میان آن دسته از دولت‏مردان آمریکایى که به علت داشتن مواضع به‏ شدت جانبدارانه در سیاست خارجى آمریکا به عنوان «جناح باز شکارى» شناخته مى‏ شوند، به‏ زودى پیدا کرد. از چهره‏ هاى بارز این مدافعان مى‏توان از کیسینجر و برژینسکى نام برد. از نظر کیسینجر گرچه نقاط بحران بر روى گسل‏هاى تمدنى قرار ندارند، اما کلیّت نظریه هانتینگتون قابل قبول است. برژینسکى نیز در تأیید این نظریه معتقد است که اساساً درگیرى‏هاى ژئوپولیتیک تاریخ مدرن خاتمه یافته و مسائل بین‏ المللى اساساً ابعاد فرهنگى - فلسفى یافته‏ اند. نیکسون نیز با همین تلقى از تهدید اسلام نام مى‏ برد.

با وجود این، انتقادهایى نیز متوجه این نظریه شده است؛ از جمله این‏که برخى این نظریه را به لحاظ نادیده گرفتن تشتت‏ هاى درونى این تمدن‏ها، طرحى خام ارزیابى مى‏ کنند. از نظر این عده، اهمیت درگیرى‏هاى درون‏ تمدنى، مثل رقابت میان اروپا و آمریکا، رقابت‏ هاى قومى و ملى درون اروپا و مشکلات داخلى هر کدام، کمتر از مناعات میان‏ تمدنى نیست. هم‏ اینک در درون تمدن اسلامى در خاورمیانه اختلافاتى جدى وجود دارد. هنوز خطوط گسل اصلى در جهان، میان دولت‏ هاى مستبد و دولت‏هاى مردمى، سیاست درهاى باز و انزواگرایى و میان اعتدال و افراط است.

برخى دیگر نیز در مقام انتقاد، بر این نکته تأکید مى‏ ورزند که این نظریه، پدیده در حال ظهور نهادها و پیوندهاى اقتصادى فراملّى را که نقشى رو به افزایش در مناسبات بین‏ المللى یافته‏ اند نادیده مى‏ گیرد. جغرافیاى اقتصادى جهان در حال جایگزینى جغرافیاى سیاسى است.

ایراد دیگر این است که در این نظریه، معیارهاى تقسیم‏ بندى و متمایز کردن تمدن‏ها از یکدیگر، واحد نیست. این تقسیم‏ بندى در مواردى بر پایه گرایش دینى صورت گرفته است، مثل اسلام و کنفوسیوس، و در مواردى بر اساس نوع زبان و ریشه‏ هاى نژادى؛ مثل تمدن آمریکاى لاتین.